समकालीन कथामा जनयुद्धको प्रतिविम्बनका कलात्मक आयाम - प्रा.डा.गोपीन्द्र पौडेल

 

नेपालमा तत्कालीन नेकपा (माओवादी)द्वारा सञ्चालित दशवर्षे जनयुद्ध (२०५२–२०६२) का कारण सामाजिक–सांस्कृतिक सम्बन्धका उपरी–संरचनामा भएको परिवर्तनलाई नकार्न सकिन्न । तर, दशवर्षे जनयुद्ध जेजस्तो रूपमा उथलपुथलकारी रह्यो त्यसअनुरूपका उपलब्धि भने प्राप्त हुन सकेनन् र प्राप्त उपलब्धिहरू पनि गुम्दै जाने खतरा बढ्दो छ । जनयुद्धले उठान गरेका जनसरोकारका विषयले नेपाली समाज र सामाजिक जीवनका समग्र क्षेत्रमा नयाँ मूल्यको स्थापनाको जमर्काे गरे पनि शान्ति सम्झौतापश्चात्को आन्दोलन भने विखण्डन, विसर्जन र स्खलनको चपेटामा पर्न थाल्यो । जनयुद्धको आरम्भ गर्दा जनतासमक्ष जुन सङ्कल्प गरिएको थियो परिणति भने निराशा, पलायन र विसर्जन उन्मुख हुँदो छ ।

वर्तमानको नकारात्मक पाटो यस्तो भए पनि समाजमा वर्ग तथा वर्गीय सत्ता कायम रहेसम्म वर्गसङ्घर्ष अवश्यम्भावी छ भन्ने माक्र्सवादसम्मत मान्यताका आधारमा उज्यालो भविष्य पछ्याउनुको विकल्प छैन । द्वन्द्ववादको सार र विधिअनुरूप सबै प्रकारका विभ्रम समग्र आन्दोलनभरि विद्यमान रहने हुँदा विशुद्धताको अपेक्षा निरर्थक हुन्छ । त्यसैले सकारात्मक सोच र आशावादी चिन्तनका साथ अगि बढ्नु आजको आवश्यकता हो ।

समाजको गतिशील प्रक्रियाअनुरूप साहित्यलेखन र मूल्याङ्कन पद्धतिमा पनि परिवर्तन हुन्छ । सबै प्रकारका उत्पीडन र विभेदबाट उन्मुक्ति प्राप्त गर्ने उद्देश्यअनुरूप आरम्भ भएको जनयुद्धको विकाससँगै साहित्यका सबैजसो विधामा त्यसको प्रभाव पर्नु र जनयुद्धका परिघटनाको प्रतिविम्बिन हुनु स्वाभाविक थियो । वस्तुतः कविता र संस्मरणपछि कथा विधाले जनयुद्धको प्रभावस्वरूप सिर्जनात्मक आयामलाई फराकिलो बनाएको छ । सिर्जनामा वैचारिक आयाम त सर्वाधिक महत्त्वपूर्ण मानिन्छ नै यसका कलात्मक आयामलाई पनि नजरन्दाज गर्न सकिन्न । यदि कथामा वस्तुसौन्दर्यको खोजी गर्ने हो भने त्यसको पहिलो सर्त भनेको वस्तुसौन्दर्यलाई आफूभित्र समाहित गर्न सक्ने रूपसौन्दर्यको विन्यास हो । हामी विचार वा अन्तर्वस्तुको कुरा गर्छौँ भने कथाकला वा विधागत अनुशासन पनि अभिन्न रूपमा रहेकै हुन्छ ।

अर्थात्, कथा बन्नका लागि त्यसको विधागत अनुशासन र मर्यादाको पालना हुनु आवश्यक छ । वस्तुतः कथाकलाका साथमा प्रतिविम्बित हुने विचारले मात्र सिर्जन सार्थकता प्राप्त गर्न सक्छ । यसअघि पनि जनयुद्ध प्रभावित कथाका बारेमा अध्ययन–अनुशीलन गर्दा यस पङ्क्तिकारले विषयगत तथा वैचारिक अध्ययन गरेको हो । त्यस क्रममा प्रशङ्गवश जनयुद्ध प्रभावित कथाका बारेमा कलात्मक पक्षको चर्चा भए पनि कथाकलामै केन्द्रित अध्ययन भएको थिएन । तसर्थ यस आलेखमा कथाकलामा केन्द्रित भएर जनयुद्धको प्रतिविम्बन भएका समकालीन कथाको सामान्य सर्वेक्षण तथा साक्ष्य विश्लेषण गरिएको छ ।

विषयको सीमाङ्कन/स्पष्टीकरण 

समकालीन कथामा जनयुद्धको प्रतिविम्बनका कलात्मक आयाम शीर्षकको यस आलेखमा विषयगत एवं समयगत सीमा सम्भावनासम्बन्धी स्पष्टीकरण आवश्यक देखिएको छ । त्यसपछि मात्र अध्येय विषयको सर्वेक्षण तथा साक्ष्य विश्लेषण सहज हुनेछ । यस उपशीर्षकअन्तर्गत प्रमुखतः विषयगत सीमा र गौणतः समयसीमाका बारेमा स्पष्टीकरण आवश्यक देखिएको छ ।

प्रस्तुत आलेखको शीर्षकमा उल्लेख्य ‘समकालीन’ पदावली समयसीमासँग सम्बन्धित रहेको छ । ‘समकालीन’ पदावलीलाई बुझ्ने, अथ्र्याउने र व्याख्या गर्ने सन्दर्भमा एकरूपता पाइन्न । समकालीनताको सीमालाई अधिक तन्क्याउनु र खुम्च्याउनुभन्दा पनि गृहीत विषयको मुख्य सारमा असर नपर्ने गरी निर्धारण गरिएको समयसीमाले यसको तात्पर्य खुल्न सक्छ । समकालीनतालाई चिनाउने सन्दर्भमा २०४६, २०५२ र २०६३ सालयता भनेर समयसीमा निर्धारण गरिएको पाइन्छ । 

कथामा कथावाचकको भूमिका निकै महत्त्वपूर्ण मानिन्छ । कथामा कथावाचक सक्रिय हुँदा समाख्यानात्मक तथा पात्रको भूमिका सक्रिय हुँदा नाटकीय विधिको अवलम्बनका माध्यमबाट पाठकसम्म पुग्ने कलात्मक विधिको निर्माण हुन्छ । कथामा विशिष्ट प्रकारको रूपविन्यास हुने गर्छ, त्यसले नै साहित्यका अन्य गद्य विधाका तुलनामा कथालाई प्रभावकारी बनाउन मद्दत गर्छ ।

समकालीनता भनेको वर्तमानको तात्तातो समय प्रवाह हो भन्नेमा खासै विमति नभए पनि समयसीमा तोक्ने सन्दर्भमा केही पृथक् सोच पाइन्छन्, त्यसलाई अन्यथा मान्न नसकिएला । जहाँसम्म यस आलेखमा उल्लेख्य समकालीनताको सबाल छ यसको केन्द्रीय विषय प्रसङ्गलाई दृष्टिगत गर्दा जनयुद्धको आरम्भ भएको २०५२ सालयताको समयलाई समकालीनताभित्र समेट्नुपर्ने हुन्छ । यस आलेखमा उल्लेख्य विषयले २०५२ सालयताको समयसीमाको माग गर्ने सन्दर्भमा पनि त्यसयताको समयावधिलाई समकालीनताभित्र समेट्नु सर्वथा उपयुक्त देखिन्छ । त्यसैले २०५२ सालयता जनयुद्धको प्रतिविम्बन भएका कथाको कलात्मक आयामसम्बन्धी अनुशीलन यहाँ गरिएको छ ।

प्रस्तुत आलेखमा जनयुद्धको प्रतिविम्बन भएका सबैजसो कथाको विश्लेषण सम्भव देखिन्न । तसर्थ जनयुद्धको घनीभूत प्रक्रिया र परिणतिलाई केन्द्रीय विषयवस्तु बनाएर त्यसको उदात्तीकरण गरिएका कथालाई विश्लेषणको प्राथमिकता क्रममा राखिएको छ । सरकार र माओवादी जनयुद्धलाई समदूरीमा राखेर लेखिएका तथा माओवादी जनयुद्धप्रति वितृष्णा जगाउने उद्देश्यअनुरूप लेखिएका वा जनयुद्धको विद्रूपीकरण गरी लेखिएका कथालाई यहाँ समावेश गरिएको छैन । जनयुद्धको प्रतिविम्बनको तात्पर्य समग्र परिघटनाको उदात्तीकरण गर्नु हो, राज्यद्वारा चलाइएको जनहत्या र श्वेतआतङ्कको विरोध गर्नु हो र न्यायपूर्ण युद्धप्रति सकारात्मक अभिमत प्रकट गर्दै पलायन, विखण्डन तथा स्खलनप्रति विमतिसमेत प्रस्तुत गर्नु हुनाले यसै आधारमा विषयको सीमाङ्कन गरिएको छ ।

• जनयुद्धको सन्दर्भ : औचित्य र उद्देश्य

जनयुद्धप्रति आम शोषित–उत्पीडित जनसमुदायको असीम आस्था र ऐक्यबद्धता थियो । त्यसै कारण जनयुद्धले त्यो उचाइ प्राप्त गर्न सकेको हो । विरोधी खेमाका फन्टुसहरूले अनेक बान्कीका लाञ्छना, आरोप र विमति प्रकट गर्दै जनयुद्धलाई कुरूप देखे पनि (भट्टराई, २०६३, पृ. १६) यसबाट प्राप्त सौन्दर्यलाई उपेक्षा गर्न मिल्दैन । वस्तुतः जनयुद्धको प्रक्रियाबाट जेजति र जेजस्ता उपलब्धि हासिल भए तिनको रक्षा गर्ने सबाल नै अहिलेको गम्भीर चुनौती बनेको छ ।

२०५२ सालदेखि थालिएको जनयुद्ध भन्नु आम जनसमुदायको उन्मुक्ति, राष्ट्रिय स्वाधीनता तथा नेपाली समाजको रूपान्तरणका खातिर परिलक्षित थियो, ऐतिहासिक आवश्यकता थियो भने त्यही ऐतिहासिक आवश्यकताले यसको औचित्य समेत पुष्टि हुन्छ । एकातिर लामो समयदेखिको केन्द्रीकृत सामन्ती शासन तथा नोकरशाही तन्त्रको उत्पीडन अनि अर्काेतिर प्रत्यक्षतः विस्तारवादी र परोक्ष रूपमा साम्राज्यवादी उत्पीडनले आक्रान्त बनेको नेपाली मानसिकता उन्मुक्तिका खातिर सगबगाइरहेको थियो । त्यस अवस्थामा सबै प्रकारका उत्पीडनबाट उन्मुक्तिको प्रण गर्दै थालिएको जनयुद्ध नेपाली जनमानसको आशा र भरोसाको केन्द्र हुनु स्वाभाविक थियो । अर्थात् दमनका विरुद्ध प्रतिरोध हुनु र विद्रोहको आँधीबेहरी उठ्नु स्वाभाविक प्रक्रिया हुनाले पनि जनयुद्धको औचित्यमाथि प्रश्न उठाउनुको कुनै तुक देखिन्न । जनयुद्धको आरम्भ र विकासको मुख्य उद्देश्य नै नेपाली समाजमा लामो समयदेखि कायम रहिआएका विभिन्न प्रकारका अन्तर्विरोधहरूको समाधान गर्दै नेपालमा नयाँ जनवादी गणतन्त्र स्थापना गर्नु हो (किरण, २०६५, पृ. ११२) । त्यस्तै जनयुद्धको उठान र विकासका सन्दर्भमा प्रचण्डको कथन छ :

सबैजसो सिर्जनामा ‘के’, ‘कसरी’ र ‘किन’को उत्तर खोज्ने गरिन्छ । ‘के’ भन्नु विचार, भाव, अन्तर्वस्तु, विषयवस्तु, सन्देश, तात्पर्य, कथ्य, अर्थ, सारवस्तु आदि उत्तर अपेक्षित प्रश्नसूचक सङ्केत हो । त्यस्तै ‘कसरी’ भन्नु कलात्मकता, रूपविन्यास, भाषा, शैली, प्रस्तुति, हाउभाउ, बिम्ब, अलङ्कार, संरचना, मिथक, प्राक्सन्दर्भ आदि उत्तर अपेक्षित प्रश्नसूचक सङ्केत हो । यसै सन्दर्भमा ‘किन’ भन्ने प्रश्न पनि आउने गर्छ, त्यो उद्देश्यसित सम्बन्धित छ ।

जनयुद्ध विकासका नाममा जनतालाई अभाव र गरिबीको दुश्चक्रमा पारी अर्बपति बन्न पुगेका सामन्त, नोकरशाह र दलाल पुँजीपतिहरूका विरुद्ध विद्रोह हो । यही सारलाई बोकेर यो निरन्तर अघि बढ्नेछ । जनयुद्ध नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनमा हावी रहेको सुधारवाद, संशोधनवाद जसले कम्युनिस्टको नाममा प्रतिक्रियावादको सेवा गर्दै आएको छ त्यसका विरुद्ध क्रान्तिकारीहरूको विद्रोह हो र यही सारलाई बोकेर यो निरन्तर अगि बढ्ने छ (प्रचण्ड,  २०६३, पृ. २४–२५) ।

जनयुद्धका सारथि द्वय प्रचण्ड र किरणका यी अभिव्यक्ति सैद्धान्तिक व्याख्या र राजनीतिक कार्यदिशाका सन्दर्भमा सर्वथा उपयुक्त छन् । यसो भए तापनि आज हामीले भोगेको यथार्थपरक जीवनभोगाइका बिचबाट नेता द्वयका यी कथनउपर विचारमन्थन गरियो भने नेपाली राष्ट्रिय राजनीति र नेपाली समाजका अन्तरविरोध झन्डै यथावत् छन् । राजतन्त्रको अन्त्य भई लोकतान्त्रिक गणतन्त्र आएको छ तर नयाँ जनवादी गणतन्त्र सपनामै सीमित छ । गणतन्त्रका साथै धर्मनिरपेक्षता, सङ्घीयता, समावेशिता तथा समानुपातिक निर्वाचन प्रणाली आदि महत्त्वपूर्ण उपलब्धि भए पनि आज यिनै उपलब्धिलाई धुस्नो पार्ने प्रयत्न हुँदै छ । जनयुद्धबाट प्राप्त विरासतलाई टिकाउने गरी जनजीविकाका सवालमा सुधारात्मक कार्य गरेको भए, सहिद, बेपत्ताजन र घाइते योद्धाहरूको सम्मान गर्न सकेको भए, जनयुद्ध हाँक्ने क्रान्तिकारी पार्टीमा चिरा नपरेको भए, सर्वहारा वर्गीय आचरणलाई शोरोधार्य गर्दै भ्रष्टाचारमा निर्लिप्त नभइदिएको भए अनि देशी–विदेशी शक्तिकेन्द्रलाई आफूभित्र छिर्ने छिद्र नपारिदिएको भए वर्गवैरीहरूले ठाउको उठाउने थिएनन् । हामी जोजहाँसुकै भए पनि स्खलनको अभियानमा लामबद्ध भयौँ । भन्न सकस हुँदाहुँदै पनि यथार्थका सामु बुझपचाउन सकिएन । 

जनयुद्धको उद्देश्य र औचित्य प्रस्ट हुँदाहुँदै पनि अहिले आएर यसको बदनाम गर्ने तथा यसका उपलब्धिलाई समाप्त पार्ने प्रपञ्च भइरहेका छन् । जनयुद्धको अस्तित्वलाई समाप्त पार्न देशी–विदेशी शक्तिहरू फणा फिँजाइरहेका छन् । यस अवस्थामा जनयुद्धका पक्षधर शक्तिहरू तथा परिवर्तनका पक्षधर शक्तिहरू एक ठाउँमा उभिएर जनयुद्धका उपलब्धिको रक्षा गर्दै अगि बढ्नुपर्ने टड्कारो आवश्यकता छ । यसतर्फ परिवर्तनधर्मी लेखकलाकारहरूको पनि बिनापूर्वाग्रह सचेत प्रयत्न हुनु र सिर्जनामा त्यसको प्रतिविम्बन हुनु पनि आवश्यक छ ।

• जनयुद्ध : सौन्दर्यबोधका सन्दर्भमा 

प्रत्येक मान्छे र मानवसमाज स्वभावैले सुन्दरको उपासक हुने भए पनि सौन्दर्यबोधी चेतना भने फरकफरक हुन सक्छ । मानवसमाजमा अस्तित्वमा रहेका वस्तु, घटना तथा रूपान्तरणका प्रक्रिया सबैलाई समान रूपमा सुन्दर लाग्दैनन् । त्यस्तो नलाग्नुको मूल कारण भनेको व्यक्तिले अवलम्बन गर्ने चिन्तनप्रक्रिया अनि दृष्टिभेद हो । सुन्दर वस्तु, घटना तथा परिणति खोज्न टाढा जानु पर्दैन, ती हाम्रै सामु विद्यमान छन् । यसको तात्पर्य सुन्दर एवं सौन्दर्यचिन्तनको स्रोत पनि यही वस्तु जगत् नै हो ।

व्यक्तिमा अन्तर्रनिहित दृष्टिभेदका कारण विगतको जनयुद्धलाई बुझ्ने र पर्गेल्ने सन्दर्भमा पनि समान धारणा पाइन्न । सौन्दर्यबोधी चेतना वर्गसापेक्ष, वस्तुसापेक्ष र समयसापेक्ष हुन्छ, निरपेक्ष रूपमा सुन्दर वा कुरूप भन्न मिल्दैन । विगतको जनयुद्ध उदात्त विचारले परितोषित हुँदै सञ्चालन गरिएको उद्दाम विद्रोह थियो, यो ध्वंशमात्र नभएर निर्माणको प्रक्रिया पनि थियो । ध्वंशको नकारात्मकतामा निर्माणको सकारात्मकता अन्तरनिहित रहेको हुन्छ र यही वास्तविकतामा ध्वंशको सौन्दमात्मक पक्ष अन्तरनिहित रहेको हुन्छ (प्रचण्ड, २०६३, पृ. १०५) भन्ने यथार्थबोध सबैमा हुँदैन । जनयुद्धलाई कुरूप मात्र देख्ने अनि यसभित्रको सौन्दर्यात्मक पक्षलाई सम्पूर्णतः उपेक्षा गर्ने प्रवृत्तिले सत्यको अन्वेषण गर्न सक्दैन । स्रष्टाको सौन्दर्यदृष्टिका साथै सिर्जनप्रक्रियाका सन्दर्भमा आलम्बन र उद्दीपनमा पनि परिवर्तन भएका छन् । यसको तात्पर्य हो सौन्दर्यचिन्तनका क्षेत्रमा नयाँ नयाँ सम्भावना देखिए । जनयुद्धको प्रक्रियाबाट निर्माण भएको नवीन सौन्दर्यमूल्यका बारेमा सौन्दर्यचिन्तक चैतन्यको कथन छ :

महान् जनयुद्धका बिचबाट जुन सौन्दर्यशास्त्र विकसित हुँदै आएको छ त्यो वर्गसङ्घर्ष, जनआन्दोलन, वर्गयुद्ध र क्रान्तिको सौन्दर्यशास्त्र हो । यो नेपाली सौन्दर्यचिन्तनका क्षेत्रमा विद्यमान सामन्ती आभिजात्यवाद, बुर्जुवा आधुनिकतावाद, उत्तरआधुनिकतावाद तथा संशोधनवादका विरुद्ध परिलक्षित छ । यसले सौन्दर्य चिन्तनका क्षेत्रमा नवीनता, मौलिकता, सिर्जनशीलता, विद्रोह र क्रान्तिकारी रूपान्तरणको पक्षपोषण गर्दछ (चैतन्य, २०६४, पृ.१) ।

जनयुद्ध रूपान्तरणको प्रक्रिया हुनाले राजनीतिक, सामाजिक क्षेत्रसँगै कला–साहित्य र सौन्दर्य– चिन्तनका क्षेत्रमा समेत नयाँ नयाँ सम्भावना देखापरेका छन् भन्ने चैतन्यको उक्त कथनको अभीष्ट देखिन्छ ।

जनयुद्धको परिणामस्वरूप सामाजिक जीवनमा नवीन सौन्दर्य–मूल्य स्थापित भए । जनयुद्धको ऐतिहासिक प्रक्रियाबाट नयाँ यथार्थको जन्मसँगै सौन्दर्यचिन्तनको प्रक्रिया पनि व्यावहारिक ज्ञानप्राप्तिको दिशातर्फ अभिमुख हुनुले (पौडेल २०७९, पृ. ५२) सिर्जन मूल्यका सापेक्षतामा जनयुद्ध सिर्जित यथार्थलाई नयाँ यथार्थ भन्न थालियो । कुरूपताको ध्वंश र सुन्दताको निर्माणका लागि निरन्तर क्रान्ति, क्रान्तिका लागि त्याग र बलिदानको आदर्श स्थापना र मृत्युलाई पराजित गर्न मृत्यु वरण गर्ने नवीन र उदात्त जीवनमूल्यको स्थापनाका बिचबाट नयाँ यथार्थको जन्म भएको हो (पाण्डेय, २०६६, पृ.३०) । 

विगतमा नयाँ यथार्थका बारेमा पनि प्रशस्त बहस भएकै हुन् । त्यसो त जनयुद्धकै परिणतिस्वरूप सिर्जन–प्रक्रियाका क्रममा बलिदान, उत्सर्ग तथा सामूहिक चेतको प्रभाव सिर्जनामा परेको छ । बिम्ब, प्रतीक, अलङ्कार, मिथक आदिमा पनि परिवर्तन आयो । जनयुद्धको घनीभूत प्रक्रिया र परिणतिका कारण सुन्दर र कुरूप, सुखान्त र दुखान्त अनि आनन्द र आतङ्कलाई बुझ्ने र व्याख्या गर्ने सन्दर्भमा पनि हिजोका दिनमा प्रशस्त बहस भएका हुन् । यस सन्दर्भमा ऋषिराज बरालको कथन छ :

घटना प्रक्रियाको गति र निष्कर्षतर्फ आतङ्क र आनन्दको गति प्रवाहित हुने गर्दछ । यथार्थतः हरेक नयाँ महान् र सुन्दर वस्तुको निर्माण आतङ्क र आनन्दको अथाह र अविरल शृंखलाका बिचबाट समुद्रमा उठ्ने अथाह ज्वार र तरङ्ग झैँ विविध प्रक्रियाबाट सम्पन्न हुन्छ (बराल, २०६६, पृ. १८९) ।

आनन्द र आतङ्कसम्बन्धी बरालको यो कथन माक्र्सवादसम्मत छ । त्यसैले जनयुद्धको सौन्दर्य भन्नु माक्र्सवादी सौन्दर्यभन्दा पृथक् वस्तु नभएर विशिष्ट परिस्थितिमा उपस्थापन भएको सौन्दर्यचेत तथा सौन्दर्भ मूल्य हो । अतः जनयुद्धको प्रक्रियाद्वारा निर्मित सौन्दर्यपरक आदर्श भन्नु समाजवादी आदर्श नै हो । वस्तुतः जनयुद्धसिर्जित यही सौन्दर्यपरक आदर्शमा टेकेर जनयुद्धको प्रतिविम्बन भएका कथाको कलाविधानसम्बन्धी अनुशीलन यहाँ गरिएको छ ।

कलात्मक आयामका आधार

सबैजसो सिर्जनामा ‘के’, ‘कसरी’ र ‘किन’को उत्तर खोज्ने गरिन्छ । ‘के’ भन्नु विचार, भाव, अन्तर्वस्तु, विषयवस्तु, सन्देश, तात्पर्य, कथ्य, अर्थ, सारवस्तु आदि उत्तर अपेक्षित प्रश्नसूचक सङ्केत हो । त्यस्तै ‘कसरी’ भन्नु कलात्मकता, रूपविन्यास, भाषा, शैली, प्रस्तुति, हाउभाउ, बिम्ब, अलङ्कार, संरचना, मिथक, प्राक्सन्दर्भ आदि उत्तर अपेक्षित प्रश्नसूचक सङ्केत हो । यसै सन्दर्भमा ‘किन’ भन्ने प्रश्न पनि आउने गर्छ, त्यो उद्देश्यसित सम्बन्धित छ । कलासाहित्यमा सुन्दरको प्रतिविम्बनका निम्ति सुन्दर संयोजन (वस्तु तथा रूपको) अपरिहार्य मानिन्छ । वस्तुमात्र सुन्दर भएर पुग्दैन वस्तुलाई सुन्दर बनाउन र सुन्दर बान्की प्रदान गर्न सुन्दर भाषा, सुन्दर शिल्प–संरचना तथा भङ्गीपूर्ण प्रस्तुति आवश्यक पर्छ । माक्र्सवादी साहित्यका सन्दर्भमा यसलाई अन्तर्वस्तु र रूप भनेर बुझ्ने र व्याख्या गर्ने गरिन्छ ।

कथाका कलात्मक निधि भन्नु कथालाई सुन्दर एवं आस्वाद्य बनाउने उपकरण हुन् । कथामा मानवजीवनको प्रतिविम्बन हुन्छ । कथा मानवको, कथाको कथयिता मानव र कथाको स्रोता/पाठक पनि मानव नै हुन्छ । कथाकारले कथ्य वस्तुलाई सुन्दर एवं सम्प्रेषणीय बनाउन केही महत्त्वपूर्ण उपकरणको सहारा लिन्छ । ‘कथा’ नामकरण गरेरमात्र पुग्दैन त्यसमा निश्चित विधागत मूल्य अनि अनुशासन हुन्छ जसले कथालाई प्रभावकारी बनाउँछ । कथालाई कलात्मक बान्की प्रदान गर्ने र पाठकीय रूचि बढाउने आधार तत्त्त भनेको कथानक हो जसअन्तर्गत घटना, द्वन्द्व, क्रियाव्यापार, गति, आख्यानीकरणलगायतका तŒवहरूको समावेश हुन्छ । पात्रको चयन, चारित्रीकरण र प्रारूपीकरण पनि कथालाई कलात्मक बान्की दिने महत्त्वपूर्ण माध्यम हो । त्यसरी नै दृष्टिविन्दु पनि कथाकलाको निर्माणमा प्रभावकारी अवयव मानिन्छ । परिवेशको उपयुक्त चयनले कथालाई आस्वाद्य बनाउँछ । परिवेश कुनै पनि घटनाको कारण तथा परिणतिको विशिष्ट प्रतिविम्बात्मक सूचकका रूपमा कथामा विन्यस्त हुन सक्छ । कथाको भाषा रागात्मक, कलात्मक, आलङ्कारिक त हुन्छ नै कथामा विशिष्ट एवं भङ्गीपूर्ण कथन वैशिष्ट्यसमेत हुन्छ जसले कथालाई अन्य विधाबाट बेगल्याउने सामथ्य पनि राख्छ । यी सबै उपकरण र तिनको व्यवस्थित विन्यास तथा तर्कसङ्गत अर्थापनका लागि कथामा प्रारूपीकरणको महत्त्वपूर्ण भूमिका हुन्छ । 

कथाकलाका साथै विचारको उदात्तीकरणका लागि उपयुक्त प्रकृतिको प्रारूपीकरण योजनाले कथालाई उद्देश्य प्राप्तितर्फ डोर्‍याउँछ । द्वन्द्वजन्य घटना तथा पात्रमा अन्तर्निहित द्वन्द्वजन्य मानसिकताले पनि कथाकलाको निर्माणमा सघाउ पुर्‍याउँछ । घटनाको नाटकीय विकास, पात्रका बिचको भङ्गीपूर्ण संवाद तथा पात्रको सक्रियताले कथामा गति प्रदान गर्छ । कथामा कथावाचकको भूमिका निकै महत्त्वपूर्ण मानिन्छ । कथामा कथावाचक सक्रिय हुँदा समाख्यानात्मक तथा पात्रको भूमिका सक्रिय हुँदा नाटकीय विधिको अवलम्बनका माध्यमबाट पाठकसम्म पुग्ने कलात्मक विधिको निर्माण हुन्छ । कथामा विशिष्ट प्रकारको रूपविन्यास हुने गर्छ, त्यसले नै साहित्यका अन्य गद्य विधाका तुलनामा कथालाई प्रभावकारी बनाउन मद्दत गर्छ । 

कथारूपी घरलाई सजध्वजका माध्यमबाट सुन्दर एवं चित्ताकर्षक बनाउने तत्त्त हो रूपविन्यास । कथामा रूपविन्यासको प्रत्यङ्कन अनुच्छेदोखि वाक्य, वाक्यांश, पदावली, पद, शब्द तथा चिन्हसङ्केतसम्म हुन सक्छ । यसको उपयुक्त एवं चातुर्यपूर्ण विन्यासले कथालाई बढीभन्दा बढी चित्ताकर्षक बनाउँछ । रूपविन्यासका क्रममा उखानटुक्का, प्राक्सन्दर्भ, दृष्टान्त, लोकोक्ति, विम्ब, प्रतीक, अलङ्कार आदिको प्रयोगका साथै प्रस्तुतिलाई भङ्गीपूर्ण बनाउने र कथ्य वस्तुलाई सहज सम्प्रेष्य बनाउने काम रूपविन्यासले गर्दछ । रूपविन्यास भन्नु कथामा विचार सम्प्रेषणको सहयोगी तत्त्त हो, रूपवादको पक्षपोषण र विचारको निषेध भने पटक्कै होइन । अतः कथा कलासम्बन्धी यिनै आधारमा टेकेर जनयुद्धको प्रतिविम्बन भएका कथाको विश्लेषण यहाँ गरिएको छ ।

नेपाली कथामा जनयुद्धको प्रतिविम्बनः साक्ष्य सर्वेक्षण

२०५२ फागुन १ गतेबाट जनयुद्ध प्रारम्भ भएपछि घटनाक्रम अघि बढ्दै जाँदा र एकपछि अर्को त्याग र वीरताका कीर्तिमानी गाथा निर्माण हुँदै जाँदा प्रत्यक्ष रूपमा जनयुद्धमा संलग्न कथास्रष्टा, जनयुद्धप्रति नैतिक/वैचारिक समर्थन जनाउने स्रष्टा तथा जनयुद्धप्रति समर्थन त जनाउन नसक्ने तर सरकारी श्वेतआतङ्कप्रति विमति र विरोधका स्वर सम्प्रेषण गर्ने सष्टा जनयुद्धका समस्त घटनाक्रमबाट प्रभावित भए । 

आमूल परिवर्तनका पक्षधर निष्ठावान् स्रष्टाहरू वर्गसङ्घर्षको त्यस प्रक्रियाबाट असम्पृक्त रहन सम्भव थिएन । त्यसो त कतिपय प्रगतिशील तथा प्रगतिवादी भनिने स्रष्टाहरू (खासगरी प्रदीप नेपाल, नारायण ढकाल, प्रदीप ज्ञवाली, पुण्य खरेल आदि)ले जनयुद्धद्वारा सिर्जित नयाँ यथार्थको विद्रूपीकरण पनि गरे । नयाँ यथार्थको विद्रूपीकरण गर्नेमा प्रदीप नेपाल अग्र पङ्क्तिमा पर्छन् । यस सन्दर्भमा  उनको ‘रेलिमाई तामाङ’  शीर्षकको कथा एउटा कुरूप दृष्टयन्त हो ।

यहाँ जनयुद्धको प्रतिविम्बन भएका कथाको सर्वेक्षण प्रस्तुत गर्दा सङ्ग्रह वा सामूहिक सङ्कलनलाई मात्र आधार बनाइएको छ । यद्यपि पत्रपत्रिकामा प्रकाशित कथालाई पनि सर्वेक्षणका क्रममा समावेश गर्नुपर्ने थियो, त्यो सम्भव भएन, सम्भव नहुनु यसको सीमा हो । यहाँ सम्पूर्णतः जनयुद्धको प्रतिविम्बन भएका कथासङ्ग्रहका साथै आंशिक रूपमा जनयुद्धको प्रतिविम्बन भएका सङ्ग्रहलाई सम्बन्धित स्रष्टाको पहिलो क्यासङ्ग्रह प्रकाशित भएको मितिको कालक्रममा राखिएको छ ।

कथाक्रम अनुसार ऋषिराज बरालका ‘वनमान्छेको कथा’ (२०५४), ‘सैन्य उपहार’ (२०५८), ‘पैयुँ फुल्न थालेपछि’ (२०६३), ऋषिराज बरालका प्रतिनिधि कथाहरू (२०६७) र ‘बर्की नम्बर १३९९९’ (२०७१), घनश्याम ढकालका आजको महाभारत (२०५५) र ‘सहिदको सालिक’ (२०६६), अन्जान विरही (बुद्धिबहादुर श्रेष्ठ) को अन्जान विरहीका कथाहरू (२०५५, दो.स., २०७९), गङ्गा श्रेष्ठको ‘महासमरका यात्रीहरू’ (२०५५), रोहित दाहालका ‘स्पातले बनेका मान्छेहरू’ (२०५६), ‘पैतालाले थिचेको देवता’ (२०७३) र ‘धरातलबाट उठेर हेर्दा’ (२०७८), दिल साहनीको ‘क्यान्टोनमेन्ट’ (२०६७), नवीन विभासका ‘आधा बाटो हिँडेपछि’ (२०५७) र ‘रोल्पा सुइना’ (२०७५), सीपी गजुरेलका प्रतिरोध (२०६०) र झुल्कँदो घाम (२०७३), मातृका पोखरेलका ‘संत्रस्त आँखाहरू’ (२०६१) र घाम झुल्किनुअघि (२०६७), अशोक सुवेदीका ‘नयाँ बस्ती’ (२०६२) र ‘मैले रोजेको बाटो’ (२०६२), पुण्य कार्कीका ‘मध्य रातमा’ (२०६२) र ‘जून, जने र जुनेली रात’ (२०७५), हरिहर खनालका ‘विघटन’ (२०६३), ‘युद्धको पीडा’ (२०७२) र ‘सहिदकी आमा’ (२०७५), झक्कुप्रसाद पुनको ‘अभ्यस्त सिपाही’ (२०६३), सरला रेग्मीका ‘चुँडाल्दै बन्धनहरू’ (२०६३) र ‘लाल विधवा’ (२०७९), कमल निओलका ‘नयाँ इतिहास’ (२०६३) र ‘भोको रात’ (२०६५), सरल सहयात्रीको ‘क्रान्तिका कथाहरू’ (२०६४), क्षितिज मगरको ‘सुनछहरीको ऐनामा’ (२०६५), ‘लेकाली खडका’ र अन्य सम्पा. ‘विद्रोहका आवाजहरू’ (२०६५), सौगात आचार्यको ‘सङ्कल्प यात्रा’ (२०६६), शशीकिरणको ‘फूलमति घर फर्कनै पाइन’ (२०६६), उदयबहादुर चलाउनेको ‘समरयात्रा’ (२०६७), हिरामणि दुःखीको ‘युद्धका कथाहरू’ (२०६८), रणेन्द्र बरालीको ‘दलितको दैलो’ (२०६८), रेशमप्रसाद चौलागाईको ‘दमन र प्रतिरोध’ (२०६८), भानु भण्डारीको ‘होलेरी’ (२०७६), केशव पुडासैनीको ‘भत्केको घर’ (२०७३) आदि झन्डै तीन दर्जन बढी कथा यस समयावधिमा प्रकाशित भएका छन् ।

कलात्मक आयामसम्बन्धी साक्ष्य विश्लेषण
जनयुद्धको प्रतिविम्बनका कलात्मक आयामलाई दुई कोणबाट बुझ्न वा अथ्र्याउन सकिन्छ । पहिलो जनयुद्धसँग सम्बन्धित यावत घटनाप्रसङ्गलाई विषयालम्बन बनाउँदा त्यसमा कथास्रष्टाको सचेत प्रयत्न के–कस्तो छ भन्ने हो । दोस्रो, कथाका उपकरणको विन्यास तथा तिनको कलात्मक निर्मिती के कसरी भएको छ र त्यसमा कथासष्टाको विधाचेत केकस्तो रहेको छ भन्ने हो । अर्थात् विषयको वरण गर्नु पनि कलात्मक कार्य हुनाले प्रतिपाद्य विषयलाई कथाकलाको संरचनामा ढालेर सुन्दर कथा रचना गर्नु पनि कलात्मक कार्य हो । यिनै दुई आधारमा टेकेर जनयुद्धको प्रतिविम्बन भएका कथाको साक्ष्य दृष्टान्त प्रस्तुत गर्न सकिन्छ ।

जनयुद्धको प्रतिविम्बन भएका सबै कथाको विश्लेषण सम्भव छैन । विश्लेष्य कथाको चयन पनि त्यति सहज छैन । प्रथमतः विषय प्रवृत्तिगत आधारमा कथाको वर्गीकरण गरेर तत्तत् प्रवृत्तिको प्रतिनिधित्व हुने गरी विश्लेष्य कथाको चयन गर्नु उपयुक्त देखिएको छ ।

जनयुद्धको प्रतिविम्बन भएका सबै कथाको विश्लेषण सम्भव छैन । विश्लेष्य कथाको चयन पनि त्यति सहज छैन । प्रथमतः विषय प्रवृत्तिगत आधारमा कथाको वर्गीकरण गरेर तत्तत् प्रवृत्तिको प्रतिनिधित्व हुने गरी विश्लेष्य कथाको चयन गर्नु उपयुक्त देखिएको छ । जनयुद्धको प्रतिविम्बन भएका कथालाई सामान्यतया (क) उदात्त विचार, युद्धकौशल, बलिदान तथा उन्मुक्तिको अभिव्यञ्जना दिने कथा, (ख) जनहत्या र राज्यआतङ्कको विरोध गरिएका कथा र (ग) विचलन, विखण्डन र पलायनप्रति चिन्ता र वितृष्णाभाव प्रस्तुत भएका कथा भनेर तीन वर्गमा वर्गीकरण गरिएको छ । 

यी तीन प्रवृत्तिको प्रतिनिधित्व हुनेगरी कथाको चयन गर्दा सक्दो सन्तुलन कायम गरिएको छ । त्यस्तै सकेसम्म सबैजसो कथास्रष्टाका कम्तीमा एकएकओटा कथाको प्रतिनिधित्व होस् भन्नेतर्फ पनि सजगता अपनाइएको छ । त्यसो गर्दा यहाँ जम्मा २५ ओटा कथाको कलात्मक आयामसम्बन्धी विश्लेषण गरिएको छ । कथाको विश्लेषणका क्रममा प्रसङ्गवश वैचारिक पक्षको चर्चा पनि भएको छ ।

क) उदात्त विचार, युद्धकौशल, बलिदान तथा उन्मुक्तिको अभिव्यञ्जना दिने कथामा कलात्मक आयाम

१) मैले उसको नाम स्वस्तिका राखिदिएँ

कथाकार ऋषिराज बरालद्वारा लिखित प्रस्तुत कथा उनको पैयुँ फुल्न थालेपछि कथासङ्ग्रहमा सङ्कलित छ । जनयुद्धका घटनाप्रक्रियाको सम्यक् प्रतिविम्बन गर्ने यस कथामा विचार र कथाशिल्पको सुन्दर समीकरण भएको छ । उदात्त चेत र समुचित परिवेशले मानिसलाई उन्मुक्तिका खातिर युद्धतर्फ डोर्‍याँउँछ भन्ने भाव सम्प्रेषण गर्ने प्रस्तुत कथाको शिल्प सज्जा पनि अत्यन्त सुन्दर रहेको छ । प्रतिविम्बात्मक कलाले ओतप्रोत यस कथामा पूर्ण कथानकयुक्त संरचना पाउन सकिन्छ ।

घटनाक्रमको विकास तात्क्षणिक ढाँचामा भएको यस कथाले सुरुदेखि नै पाठकमा कौतूहल वृ्रत्तिको निर्माण गर्दछ । ‘म’ पात्रले सेल्टर लिएको घरसँगै जोडिएको छिमेकी महिलाको घरपरिवारको सम्पर्कमा ‘म’ पात्र रहनुसँगै एकपछि अर्को उत्सुकता र जिज्ञासा पाठकमा जागृत हुन्छ । पार्टीकै जिम्मेवार साथीलाई दिएको झोला जलाएर खोल्सामा फालिएको भनिएकोमा नायिका स्वस्तिकाले उक्त झोला सुरक्षित रूपमा ‘म’ पात्रलाई दिनु, स्वस्तिकाले युद्धमोर्चामा सामेल हुने निर्णय लिनु र त्यसको जानकारी ‘म’ पात्रलाई दिनु, युद्धमोर्चामा सामेल भई फर्मेसनमा रहेकी नायिकाले ‘म’ पात्रलाई आफ्नो पार्टीनाम राखिदिन अनुरोध गर्नु जस्ता घटनाले पाठक एकपछि अर्को उत्सुकतामा डोरिन थाल्छ । 

आफ्ना दुईवटा मुटुका टुक्रा जेठा छोरो महेश (जो शाही सेनामा जागिरे छ र सक्दो आमाको भरणपोषण पनि गरेको छ) र कान्छो छोरो दीपक (जो उन्मुक्तिका खातिर जनमुक्ति सेनामा भर्ती भएको छ)लाई कहीँकतै केही नहोस् भन्ने चाहना आमाको हुनु स्वाभाविक थियो । युद्धको गति वेगमय थियो ।

‘म’ पात्रले नायिकाको नाम ‘स्वस्तिका’ राखिदिएपछि मात्र पाठकका जिज्ञासा शान्त हुन्छन् । पात्रका बिचको क्रियाव्यापार अत्यन्त शालीन र चुस्त प्रकृतिको छ जसले पाठकलाई पलपलमा पूर्वदीप्तितर्फ डोर्‍याउँछ । पात्रको अवस्थिति रहनसहन, जीवनशैलीअनुरूपको वस्तुगत परिवेश अनि पात्रमा व्यक्ताव्यक्त अवस्थामा रहेका मनोभावको प्रतिम्बन गर्ने मनोगत परिवेश पनि उत्तिकै सबल रहेको छ ।

यस कथाका सबैजसो पात्र जिज्ञासु छन्, भविष्य पछ्याउन आतुर छन् र तिनै पात्रले कथाकारद्वारा प्रतिपादित विचारलाई पाठकसम्म पुर्‍याउने सामथ्र्य राखेका छन् । ‘म’ पात्र स्वयम्मा अनेक जिज्ञासा र उत्सुकता छन्— छिमेकी तीन सदस्यीय महिला परिवारका बारेमा र विशेषतः बुहारी स्वस्तिका (पछि ‘म’ पात्रले राखेको पार्टीनाम)का बारेमा अनि ‘म’ पात्रबाट धेरै कुरा बुझ्नका लागि आमा र बुहारी दुबै उत्सुक छन् । यस कथाको ‘म’ पात्र कथावाचकको भूमिकामा रहेको सचेत पात्र हो भने स्वस्तिका र उसकी सासुआमा पनि सामान्य अवस्थाबाट सचेतोन्मुख पात्र हुन् । उत्तरोत्तर उदात्त विचारले परिष्कृत हुँदै क्रान्तिमा हेलिएकी स्वस्तिकाले शाही सेनाको जागिरे आफ्नो लोग्नेतिर सङ्केत गर्दै अब त्योसित मेरो युद्धमैदानमै भेट हुन्छ सर ! (पैयुँ फुल्न थालेपछि पृ. ५७) भन्ने दृढता व्यक्त गर्छे । 

स्थान दृश्य, परिवेश अनि विभिन्न स्थानमा मानिसको बसोबास भएको बाबियाचौर बारेको जानकारी समाख्याताबाट प्राप्त गर्न सकिन्छ भने बाँकी कुरा पात्रका बिचको भङ्गीपूर्ण संवाद अनि नाटकीय विकासबाट थाहा पाउन सकिन्छ । यस कथाका पात्र गतिशील छन् र क्रान्तिकारी विचारले ओतप्रोत छन् । कुतूहलता र संवाद नै यस्तो कडी हो जसले शङ्काका दृष्टिले हेरिने परिवारलाई क्रान्तिप्रति आस्था र उदात्त विचारले ओतप्रोत बनाएको छ ।

प्रथम पुरुष परिधीय दृष्टिविन्दुको प्रयोग भएको यस कथामा कथावाचकले आफ्नो कथा भनेको नभई विशेषतः स्वस्तिकाको कथा भनेको छ । त्यस परिवारका बारेको ‘म’ पात्रको उत्सुकता र अझ त्यसमा पनि छोरो सेनाको जागिरे भएका कारण ‘म’ पात्रले सेल्टर लिएको घरका कामरेडले “यो घर छ नि सर ठिक छैन ।” भन्नुले ‘म’ पात्रमा झनै जिज्ञासा पैदा गरेको छ । यसको अर्थ स्वस्तिका दृष्टिकेन्द्रीय पात्र हो । यसको, भाषा, अनुच्छेद योजना तथा रूपविन्यासगत सुगठन सुन्दर छ । कथा कथन सिप भङ्गीपूर्ण छ र यसले कलात्मक बान्की प्राप्त गरेको छ । क्रान्तिप्रति आस्था र उदात्त विचारको सम्प्रेषण गर्ने प्रस्तुत कथा कलात्मक बान्की र बुनौटका दृष्टिले स्तरीय एवं सुन्दर कथा हो ।

२) फलामे किल्ला
कथाकार घनश्याम ढकालद्वारा लेखिएको प्रस्तुत कथा सहिदको सालिक सङ्ग्रहमा सङ्कलित छ । माओवादी जनयुद्ध घनीभूत रूपमा अगि बढ्दै गर्दा रोल्पाको होलेरीमा सरकारी सेनाले माओवादी छापामारलाई घेरामा पारेको भनी सरकारी सञ्चार माध्यमबाट सनसनीपूर्ण बनाइएको समाचारलाई कथाकार ढकालले कथात्मक बान्की दिएका छन् । छापामार दस्ता भन्नु फलामे किल्ला हुनाले त्यति सजिलै सरकारी सेनाको घेरामा परेर पराजित हुनु सम्भव छैन भन्ने वैचारिक सन्देश यसले सम्प्रेषण गरेको छ । वस्तुतः युद्धजन्य विषय, माओवादी छापामार र सरकारी सेना आमनेसामने हुँदाको सनसनीपूर्ण घटना अनि त्यसलाई आनकातान बङ्याएर प्रस्तुत गर्ने सरकारी सञ्चार माध्यमको निकृष्ट शैलीलाई कलात्मक बान्की दिइएको यस कथामा कथाकार ढकालको प्रतिविम्बात्मक सिप पनि प्रस्तुत भएको छ । 

क्षीण आख्यानात्मक संरचना रहेको प्रस्तुत कथाको पृष्ठभूमिमा सरकारी समाचार सुन्ने अनि सकारात्मक/नकरात्मक टिप्पणि गर्ने सकडछाप पात्रको संवाद छ जसमा कुनै शृङ्खला तथा विचार व्यवस्था छैन । झण्डै तीन दिनसम्म यस्तै टिप्पणी र समाचार सुनेर अत्यन्त संवेदनशील बनेको ‘म’ पात्रलाई माओवादी नजिकको कुल्लीले ढाडस दिने प्रयत्न गर्छ । छापामार दस्ता सखाप पो हुने हो कि भन्ने चिन्ता र हुटहुटीले सताइएको ‘म’ पात्र हरिसामु उसको पुरानो साथी विकास टुप्लुकिनुसँगै कथाले नयाँ एवं सार्थक मोड लिन्छ । भीडका अनगिन्ती पात्रलाई छोडेर यस कथामा कथावाचक ‘म’ पात्र हरि, हरिको साथी विकास र माओवादीप्रति वैचारिक आस्था राख्ने कुल्ली तीन पात्र क्रियाव्यापारमा सरिक छन् । यी तीनैजना पात्रमा समान वर्ग विचार र चिन्तन देखिन्छ । 

यसमा ‘म’ पात्रमा आन्तरिक द्वन्द्व प्रशस्त देखिन्छ तर बाह्य द्वन्द्व भने शून्यप्राय छ । संवादात्मक क्रियाबाट यसको कथानक नाटकीय रूपमा अगि बढेको भए पनि वस्तुलाई परिपक्क बनाउने संयमको अभाव छ । सामान्यतः यसमा त्यति धेरै घटना घटित भएका छैनन् तर विकासको आगमनपछि कथाले नयाँ मोड लिएको छ । आन्तरिक परिधीय दृष्टिविन्दु रहेको यस कथाको दृष्टिकेन्द्रीय पात्र विकास हो जसले ‘म’ पात्रभित्रका जिज्ञासा र हुटहुटीलाई शान्त पार्ने काम गरेको छ । यस कथामा पात्र आफ्नो विवेकबाट नियन्त्रित हुनुभन्दा पनि कथाकारको बनिबनाउ धारणाबाट नियन्त्रित छन् आरम्भमा अनेकथरिका गुमनाम व्यक्तिका बिचको संवाद हुँदै कुल्ली र ‘म’ पात्र, अनि विकास र ‘म’ पात्रका बिचको संवादबाटै कथाको अन्त्य भएको हुँदा यसमा संम्वादात्मक शैलीको प्रयोग भएको छ । 

पोखिनुको हतारका कारण आकर्षक रूपविन्यासको अभाव यसमा खट्कने गर्छ । त्यसो त जेजस्तो प्रारूप यसमा निर्माण भएको छ त्यसलाई प्रभावकारी बनाउने विधि/पद्धतिको पनि अभाव छ । कथ्य विषयको वरण सुन्दर छ, त्यसलाई सुन्दर बान्की प्रदान गर्ने संयमको अभाव यसमा देखिन्छ । परिवेशको प्रत्यङ्कन ययोचित रूपमा हुन नसक्नुले पनि कथा अपेआकृत सुन्दर बन्न नसकेको हो । यसो भए तापनि विषयको प्रतिपादन अनि प्रतिपाद्य विषयलाई कथाकलाका माध्यमबाट सरल सम्प्रेष्य बनाउने प्रयत्न कथाकार ढकालले गरेका छन्, यो सह्रानीय पक्ष हो ।

३) प्रतिशोध
सहिद स्रष्टा अन्जान विरही (बुद्धिबहादुर श्रेष्ठ) द्वारा लिखित प्रस्तुत कथा अन्जान बिरहीका कथामा सङ्कलित छ । जनयुद्धको आम्भिक चरणमा लेखिएको यस कथाले आरम्भिक चरणका दमन र प्रतिरोधसँग सम्बन्धित घटनालाई कथाकलामा प्रतिविम्बन गरेको छ ।  बलजिते पुन र सर्वजित पुनजस्ता कुख्यात सुराकीले पुलिसको सहारा लिएर गाउँलेहरूलाई धम्क्याउने, यातना दिने र हत्यासमेत गर्ने घोर अमानवीय एवं आततायी क्रियालाई अन्जान विरहीले कलात्मक बान्की दिएका छन् । उदात्त चेतले ओतप्रोत भएका उत्पीडित जनहरू पुलिस प्रशासन र फटाहरूको दमनले तर्संदैनन् बरु प्रतिप्रशोधको ज्वालामा रूपान्तरित हुन्छन् भन्ने सन्देश यसमा सम्पे्रषण भएको छ । सुराकी र पुलिस प्रशासनद्वारा हत्या गरिएको पूर्णकी दुलहीले छोरी अमृतालाई उत्सर्गका निम्ति उत्प्रेरित गर्नुले त्यसको पुष्टि मिल्छ ।

पात्रका बिचको क्रियाव्यापार अनि कार्यकारण शृंखलामा विन्यस्त घटनाले यसको कथानकलाई गति प्रदान गरेका छन् । तात्क्षणिक ढाँचामा  गतिशील बनेको कथानकको विस्तार र विकास नाटकीय रूपमा भएको छ । माओवादी समर्थित युवाहरूलाई सिद्धयाउने उद्देश्यले गाउँमा छिरेका एमाले समर्थित बलजिते र सर्वजित पुनहरूले पुलिसको आडमा निरीह गाउँले पूर्णबहादुरको हत्या गर्नुले गाउँलेहरू थप आन्दोलित भएका छन्, त्याग र उत्सर्गको भावका साथ जुर्मुराएका छन् । यसमा निर्माण गरिएको कलात्मक प्रारूपका कारण यसका पात्रहरू आफ्नो भूमिकामा खरो उत्रिएका छन् र आफूलाई परिस्थितिअनुकूल रूपान्तरण गर्न तयार भएका छन् । पूर्णबहादुरले  अनेक यातनाका बिचमा पनि अविचलित भएर आशावादी विचार सम्प्रेषण गर्नु, सम्पूर्ण गाउँलेहरू बदला र उन्मुक्तिका निम्ति एक ढिक्का हुनु, अनि पूर्णकी दुलहीले छोरी अमृतालाई बदलाका निम्ति उत्प्रेरित गर्नुले यसको प्रारूपीकरण योजना तथा पात्रको भूमिका प्रभावशाली बनेको छ ।  

यसमा कथावाचकको भूमिका प्रभावकारी नभई पात्रको भूमिका र क्रियाशीलता निकै प्रभावकारी बनेको छ । वस्तुतः नाटकीय रूपमा अघि बढेको यसको कथानक विकासमा पात्रको स्वतन्त्र भूमिका बढी प्रभावी देखिन्छ । बाह्य वस्तुगत दृष्टिविन्दुको प्रयोग भएको यस कथाको दृष्टिकेन्द्रीय पात्र भने पूर्णबहादुर हो । घटनाको पूर्वापर प्रसङ्गमा परिवेशको प्रत्यङ्कन यसमा हुन सकेको छैन । चरम यातनाले घायल भएको पूर्णबहादुर बिहानीपख बौरिएर प्राकृतिक सौन्दर्यको उदात्त दृष्टान्त प्रस्तुत गर्नुबाहेक कथामा अन्यत्र त्यस्तो वर्णन कतै देखिन्न बरु पात्रका बिचको मानसिक क्रियाको सन्चार भने भएको छ । कथालाई सुन्दर बनाउने धेयभन्दा पनि सामान्य प्रकृतिको निर्वाहमुखी रूपविन्यास यसमा देखिन्छ । कथाले संवरण गर्ने भाव, विचार तथा सन्देशअनुरूपको कलात्मक बान्की यस कथाले प्राप्त गरेको छ । भाषिक विन्यासमा आलाङ्कारिकता तथा विम्बात्मक प्रस्तुति भन्दा पनि सामान्यतया सरल, सौम्य एवं रागात्मक भाषाको प्रयुक्ति यसमा पाउन सकिन्छ ।

४) युद्धको भुमरी
कथाकार रणेन्द्र बरालीद्वारा लिखित युद्धको भूमरी कथा उनकै दलितको दैलो कथासङ्ग्रहमा सङ्कलित छ । जनयुद्धको कीर्तिमानी घटनामा आधारित प्रस्तुत कथामा मुख्यतया उन्मुक्तिकामी चेतनाको सम्प्रेषण भएको छ । त्यसो त यस कथामा एकातिर सम्भ्रान्त वर्गीय ठकुरी परिवारको वैवाहिक उत्सवमा देखिएको हर्ष अनि त्यही विवाहका क्रममा तात्कालीन राजा ज्ञानेन्द्रका सेनाद्वारा विवाहका जन्ती र विशेषतः दुलाहा–दुलही र बाबु सुवेदारमाथि आतङ्ककारीको लाञ्छना लगाएर चरम यातनासहित कालकोठरीमा पुर्‍याउनुजस्ता विपरीत सम्वेदनालाई कलात्मक बान्की दिइएको छ । त्यस्तै यस कथाकी नायिका जनमुक्ति सेनाकी छामार सिर्जनाको स्थिति पनि अत्यन्त सम्वेदनशीन रहेको छ ।

माओवादीलाई घृणा गर्ने खानदानीया ठकुरीहरू माओवादी छामारबाट पाएको उन्मुक्तिका कारण माओवादी विचार र आन्दोलनप्रति अत्यन्त सकारात्मक बनेका छन् । यसका पछाडि कथामा घटित घटनाक्रमको युक्तिसङ्गत विन्यासले काम गरेको छ । शाही सेनाले दुलहादुलहीलाई आतङ्कारीका रूपमा गरेको क्रुर व्यवहार र प्रताडनाका बिचमा नाटकीय मोडस्वरूप माओवादीको सदरमुकाम कब्जासँगै ठकुरी परिवारको उन्मुक्ति, संयोग र स्वाभाविक बनेको छ ।

ठकुरी परिवारका होवीर सेन र रूपारानी मल्लका बिचको विवाहसम्बन्धी घटनाकै बिचमा शाही सेनाको सुराकी परशुराम काजीको अनुपस्थितिले एउटा अनिष्ठको सङ्केत गर्नुसँगै कथामा शंसय र उत्सुकता समेत निर्माण भएको छ । यो भनेको भावी अनिष्टकारी घटनाको आमन्त्रण हो, र कलात्मक युक्ति पनि हो । त्यस्तै दुई चार धब्बा कालो बादल देखिएको हुँदा साँझपख आँधीहुरी आउने हो कि भन्ने दकस थियो (पृ.५५)भन्ने कथनले पनि भावी कुसङ्केतन र कलात्मक युक्तिको काम गरेको छ तर माओवादी छापामारले जिल्ला सदरमुकाम कब्जा गर्ने घटनाको सङ्केत यहाँ कतै पाइन्न । सायद माओवादी पार्टीप्रति घृणाभाव राख्ने ठकुरीहरूलाई सकारात्मक सोचतर्फ ढाल्नका लागि पनि त्यो घटना सान्दर्भिक थियो । यसका पात्रहरू गतिशील छन् जसले समयसापेक्ष रूपमा आफूलाई रूपान्तरण गरेका छन् ।  क्रान्तिकारी विचारले ओतप्रोत भएकी सिर्जना अत्यन्त अनुशासित एवं संयमित नायिका हो ।

सुबेदार र उसका छोरा–बुहारीलगायत ठकुरी परिवारका पात्रहरू आरम्भमा नकारात्मक चिन्तनले ओतप्रोत भए पनि यथार्थबोध भएपछि सकारात्मक बन्दै गएका छन् । बाह्य सर्वज्ञाता दृष्टिविन्दुको प्रयोग भएको यस कथाकी दृष्टिकेन्द्रीय पात्र भने जनमुक्ति सेनाकी सेक्सन कमाण्डर सिर्जना हो । उसकै सहासिक क्रियाले सदरमुकाम आक्रमण सफल भएको छ भने उसकै अनुकरणीय व्यवहारका कारण ठकुरी परिवारमा वैचारिक रूपान्तरण सम्भव भएको छ । त्यसो त अन्त्यमा सम्पूर्ण घटनाक्रमका आरोह अवरोहलाई नजिकबाट नियालिरहेकी सिर्जना केही विचलित मनस्थितिमा पुगेकी छ । त्यसो हुनुको कारण हो सहिद तथा वेपत्ता साथीहरूको लेखाजोखा नहुनु, जनमुक्ति सेनाको चौथो डिभिजनअन्तर्गत क्रियाशील सिर्जना अयोग्यमा दरिनु र कति साथी सभासद् हुनु जस्ता घटनाले ऊ अशान्त बनेकी छ ।  

घटनाको विकास नाटकीय रूपमा भएको छ र कथा कथनमा समाख्याताको  भूमिका प्रभावी छ । रागात्मक भाषाको प्रयोगले कथा रोचक बनेको छ । बाह्य वस्तुगत परिवेशको प्रत्यङ्कनसँगै पात्रमा अन्तरनिहित संवेगात्मक भावहरू पनि सगबगाएका छन् । बाह्य द्वन्द्व घनीभूत बनेको यस कथामा विभिन्न स्थान र दृश्यको संयोजनसँगै उखानटुक्काको प्रयोगले कथाको भावलाई थप प्रस्ट्याएको पाइन्छ । भङ्गीपूर्ण कथनपद्धति अनि आकर्षक रूपविन्यासका कारण कथाकला दृष्टिमा प्रस्तुत कथा सुन्दर बनेको छ तर प्रस्तुत कथाको संरचना भने त्यति सुगठित र कसिलो बन्न सकेको छैन । 

५) नयाँ बस्ती
नयाँ बस्ती नामक कथासङ्ग्रहमा सङ्गृहीत प्रस्तुत कथाका स्रष्टा अशोक सुवेदी हुन् । अभाव र उत्पीडनबाट उन्मुक्ति पाउने एकमात्र बिकल्प भनेको वर्गसङ्घर्षको प्रक्रियामा सामेल हुनु हो भन्ने सार सन्देश सम्प्रेषण गर्ने प्रस्तुत कथाले जनयुद्धको धनीभूत प्रक्रियाको मार्मिक दृष्टान्त प्रस्तुत गरेको छ । वर्गसङ्घर्षका माध्यमबाट शोषणमुक्त एवं समृद्ध समाजको निर्माण हुनु सम्भव रहेको दृष्टान्त प्रस्तुत गर्ने यो कथा कलाविम्बका माध्यमबाट उद्देश्यसम्म पुग्न कथा सफल भएको छ ।

कथ्य वस्तुको प्रतिविम्बात्मक कथारूप निर्माण गर्नका लागि यसमा दुईजना पात्रलाई प्रमुख भूमिकामा उभ्याइएको छ । परिपुष्ट कथानक स्वरूप प्राप्त गरेको यस कथामा कथावाचक ‘म’ पात्र अविश्रान्त अनि ‘ऊ’ पात्र मुना रहेका छन् । यसमा ‘म’ पात्र अविश्रान्त कथावाचकको भूमिकामा छ, उसले आफ्नो कथासँगै मुनाको कथालाई प्राथमिकतामा राखेको छ । प्रारम्भिक कथा दुबैका उस्तै उस्तै लाग्छन् । पछि नाममात्रको क्रान्तिकारी पार्टी छोडेर मुना साँच्चिकै कान्तिकारी पार्टीमा लाग्छे र वर्गसङ्घर्षमा समर्पित हुन्छे । परिणमतः उसको जीवन व्यवहारमा आमूल परिवर्तन आउँछ ।

प्रस्तुत कथा संवादात्मक शैलीमा अघि बढ्दै जान्छ । त्यो संवाद छरितो प्रकृतिको नभएर समाख्यानात्मक प्रकृतिको रहेको छ । ‘म’ पात्र उत्सुकतापूर्वक मुनाका बारेमा जिज्ञासा राख्दै जान्छ, मुनाले आफ्नो ओजस्वी कथा चिठी र डायरीमार्फत सुनाउँदै जान्छे । २०५२ सालसम्म एकसाथ अन्दोलनमा हिडेका अविश्रान्त र मुना १० वर्षको सङ्घर्षमय जीवनमा मुनाका चिठी र दैनिकी ‘म’ पात्रका लागि उत्प्रेरक स्रोत बनेका छन् । मुनाले १० वर्षपछि सङ्घर्षद्वारा निर्माण भएको नयाँ बस्तीमा आउन अग्रह गरेपछि ‘म’ पात्र त्यहाँ पुग्छ र सबै कुराको अनुभव गर्छ ।

परावर्तित कथानक ढाचामा संरचित प्रस्तुत कथा अन्त्यका प्रसङ्गबाट आरम्भ भएको छ भने त्यसपछिका समग्र घटनाप्रसङ्ग पनि पूर्वस्मृतिस्वरूप प्रस्तुत भएका छन् । यसमा पात्रको प्रारूपीकरण प्रक्रिया अत्यन्त सुन्दर रहेको छ जसकारण उद्देश्यप्राप्ति सहज र स्वाभाविक बनेको छ । आन्तरिक परिधीय दृष्टिविन्द रहेको यस कथाकी दृष्टिकेन्द्रीय पात्र मुना हो । बाह्य वस्तुगत परिवेशको प्रत्यङ्कन यस कथामा नभए पनि पात्रका मानसिक घातप्रतिघात बलशाली बनेका छन् । यसमा बाह्य द्वन्द्व प्रभावकारी रहेको छ । ‘ऊ’ पात्र मुना सङ्घर्षशील, दृढनिश्चीय एवं जोधाहा पात्र हो जसले जुनसुकै कठिन परिस्थितिको सामना गरेकी छ । संयोग कस्तो पनि परेको छ भने नाम मात्रको क्रान्तिकारी पार्टीमा रहँदाबस्दा आफूलाई यौन शोषण गर्ने रामचन्द्रे उसले हानेको गोलीबाट घायल भएको छ । यसको तात्पर्य हो वर्गसङ्घर्षको मोर्चामा सफल हुनुसँगै उसले यौनपिपासलाई बदला लिने अवसर पनि पाएकी छ । सहिद हुने अवसर पाइन मैले यस लडाइँमा । अरु सहयोद्धा कामरेडहरू नै प्रथम हुनुभयो, म त दोस्रा भएँ यसपालि पनि । (पृ.२१) भन्ने अभिव्यक्ति दिने मुनालाई सहिद हुन नपाएकोमा  पश्चाताप् छ । सामान्य तर आकर्षक प्रस्तुति शैली र भाषिक विन्यासले पनि यसको कलात्मक बुनोटमा सहयोग पुर्‍याएको छ । कथाकलाका दृष्टिले कथा सुन्दर छ, यसमा सम्प्रेष्य रूपसौन्दर्य विचारको संवाहक बनेको छ ।

६) युद्धकालकी आमा 
प्रस्तुत कथाका कथाकार कमल निओल हुन् । कमल निओलकै नयाँ इतिहास नामक कथासङ्ग्रहमा सङ्गृहीत प्रस्तुत कथा विचार र कथाकलाको सन्तुलित विन्यास भएको सुन्दर कथा हो । प्रस्तुत कथा जनयुद्धको प्रतिविम्बन भएका समकालीन कथाधाराको प्रतिनिधि कथा हो । युद्ध रहर र लहडको उपज नभई बाध्यात्मक परिस्थितिको उपज हो, यस तात्पर्यमा युद्ध अनिवार्य आवश्यकता पनि हो भन्ने क्रान्तिकारी विचारको सम्प्रेषण भएको यस कथामा विशिष्ट प्रकारको कलात्मक बान्की प्रस्तुत भएको छ ।

शीर्षकले सङ्केत गरेझैँ यो एउटी आमाको कथा हो । ममतामयी, वात्सल्यमयी एवं करूणामयी आमा, शान्तिकी उपासक, सृष्टिकी रक्षक, दूरदृष्टि भएकी आमा अनि ज्ञान, विवेक, उदात्त चेत र समाजबोधले ओतप्रोत भएकी आमाको कथा हो । आरम्भमै कथाकारको कथन छ — आमाको माया अपरम्पार छ । आमा शान्तिकी जननी मात्र होइनन्, त्यो भन्दा बढी पनि । आमालाई युद्ध मन पर्दैन । (२०१६) प्रस्तुत कथाको सुरुमै प्रस्तुत गरिएका यी वाक्यको तात्पर्य अभिधार्थमा होइन व्यञ्जनाका तहमा खोजिनु पर्छ । तसर्थ आरम्भको यो कथन भनेको कथालाई कलात्मक मूल्य प्रदान गर्ने महŒवपूर्ण आधारशीला हो । यसको व्यञ्जनार्थको तहमा पुग्दा नचाहेरै पनि युद्धको सामना गर्नुपर्छ, त्यो यस कथाकी आमाले गरेकी छन् । आफ्ना दुईवटा मुटुका टुक्रा जेठा छोरो महेश (जो शाही सेनामा जागिरे छ र सक्दो आमाको भरणपोषण पनि गरेको छ) र कान्छो छोरो दीपक (जो उन्मुक्तिका खातिर जनमुक्ति सेनामा भर्ती भएको छ)लाई कहीँकतै केही नहोस् भन्ने चाहना आमाको हुनु स्वाभाविक थियो । युद्धको गति वेगमय थियो । जसरी टाढा बर्सिरहेको वर्षा थोरै समय नबित्दै नजिक आइपुग्छ, त्यस्तै भयो आमाको निम्ति पनि युद्ध (पू. १६) । भन्ने कथाकारको कथनले आमाका लागि युद्ध बाध्यकारी बनेको कथ्यवस्तुलाई कलात्मक बान्कीमा प्रस्तुत गरिएको  छ । यसमा कथाकारको प्रतिविम्बात्मक/पुनःसिर्ननात्मक सिप बेजोड रहेको छ ।

यस कथालाई कलात्मक उचाई प्रदान गर्ने मुख्य आधार भन्नु पहिलो पात्रको चयन र चारित्रीकरण हो भने दोस्रो पात्र, परिवेश र घटनाको प्रारूपीकरण हो । कथाको शीर्षकले सङ्केत गरेझैँ प्रस्तुत कथा एउटी आमाको हो, यी आमा भन्नु महेश र दीपककी आमा मात्र होइन, सबैसबैकी महान् आमा हुन् । उनी यस कथाकी सबल नायिका हुन् जसले नचाहेर पनि युद्धको सामना गरेकी छन् । जबजब युद्ध उनको साम्ने आउँदै थियो त्यतिबेला उनले दीपकका साथी (छापामारबाट) बाट युद्धकला पनि सिकेकी छन् । त्यसैले ठट्टैठट्टामा उनले राइफल, एस.एल.आर. माइन, तोप, एल.जी. सब जानेकी छु अब त ! ...लड्नै परे म जति लड्न के सकौला । (पृ.१८) जस्ता अभिव्यक्ति पनि दिएकी छन् ।

शाही सेनाबाट गाउँले चेलीहरूको बलात्कार हुनेदेखि अत्यन्त वीभत्स घटनालाई पनि नजिकैबाट देखेभोगेकी छन् उनले । त्यसले उनी शाही सेनाप्रति क्रुद्ध पनि बन्दै गएकी छन् । यी सबै घटनाबाट अवाक् भएकी आमाले आफ्नो घर अगाडिको छाहारीमा शाही सेनाको जत्था देखेपछि बमको स्विीच दबाइन् र सेनाको जत्थालाई सखाप पारिन् र भनिन्– गाउँलाई बचाउन सृष्टि कर्ताको हैसियतले जे गर्नुपथ्र्यो, मैले पूरा गरेँ (पृ. २०) । यद्यपि थप शाही सेनाको जत्था आएर गोली चलाउँदा उनले पनि वीरगति प्राप्त गरिन् । नाटकीय ढङ्गमा भएको आमाको चारित्रिक विकासले कथा सुन्दर र सफल बनेको छ । त्यसो त उनका छोराहरूको भूमिकाले पनि आमालाई एउटी त्यागी आमा बन्न र उत्सर्गका निम्ति तम्तयार हुन उत्प्रेरित गरेको छ ।

दोस्रो महŒवपूर्ण पाटो भनेको पात्र, घटना र परिवेशको प्रारूपीकरण योजना हो । कथालाई उद्देश्य प्राप्तितर्फ डोर्‍याउनका लागि पात्र, घटना र परिवेशका बिचमा जुन सन्तुलित, सुगठित र तर्कसङ्गत प्रारूप निर्माण गरेर कथामा गति प्रदान गरिएको छ त्यो कलात्मक  युक्ति प्रशंसनीय रहेको छ । युद्ध नचाहने आमालाई युद्धजन्य परिवेश र शाही सेनाद्वारा गाउँगाउँमा हुने गरेका ज्यादतीका घटनाले बमको स्विच थिच्न बाध्य पारेका छन् ।

बाह्य सीमित दृष्टिविन्दुको प्रयोग भएको प्रस्तुत कथाकी दृष्टिकेन्द्रीय पात्र आमा हुन्, यो कथा पनि आमाको हो । यद्यपि आमाको भूमिकालाई मलजल प्रदान गरेर सबल बनाउने काम सहायक पात्र महेश र दीपक अनि युद्धमय परिवेश अर्थात् उद्दीपन विभावका रूपमा रहेका शाही सेनाका क्रियाले गरेका छन् ।

प्रस्तुत कथाको संरचना अत्यन्त कसिलो, भरिलो र खँदिलो छ । थोरैमा धेरै भन्न सक्ने खुबी  कथाकारमा छ । बाह्य द्वन्द्व अत्यन्त घनीभूत बनेको यस कथाको रूपविन्यास पनि प्रभावकारी छ, प्रत्येक वाक्य तथा शब्दको ओजपूर्ण एवं सार्थक विन्यास यसमा भएको छ्र । उखान र कलात्मक सूक्तिले कथालाई सुन्दर बनाएका छन् । अतः युद्ध कुरूप नै नभए पनि कठोर अवश्य हुन्छ तर अगम्य होइन गम्य हुन्छ, युद्धलाई रहर र लहडका रूपमा होइन बाध्यात्मक स्थितिमा स्वीकारिन्छ भन्ने वैचारिक सन्देशलाई सुन्दर कथाकलाका माध्यमबाट प्रस्तुत गरिएको छ ।

७) सपना र डायरी
यस कथाका कथाकार क्षितिज मगर हुन् । उनको सुनछहरीको ऐनामा प्रस्तुत कथा सङ्गृहीत छ्र । यसमा एउटा छापामार योद्धाले देख्ने सपना र यथार्थ जीवनभोगाइबाट तयार पारिएको डायरी (दैनिकी) का बिचमा सुन्दर तादात्म्य देखाइएको छ । अदम्य साहसका साथ युद्ध नलडी सपनाको मञ्ञ्जील चुम्न सकिन्न भन्ने सारसन्देश सम्प्रेषण गर्ने यस कथामा जीवन जिउन सपना अनिवार्य भएको विचार प्रस्तुत भएको छ । जोसँग जीवन छ उसँग सपना हुन्छ (पृ.४५) भन्ने ‘म’ पात्रको कथनले सपनाविना मान्छेको जीवन निरर्थक बन्छ भन्ने धारणासमेत यसमा प्रस्तुत भएको पाइन्छ ।

प्रस्तुत कथामा सपनालाई स्वैरकल्पनाका माध्यमबाट प्रस्तुत गरिएको छ । कथाकलाको प्रभावकारी प्रस्तुतिका लागि युद्धमय परिवेशका सादृश्यतामा प्राकृतिक परिवेशका रौद्ररूपको वर्णन एकातिर गरिएको छ भने अर्कोतिर सुन्दर एवं रङ्गीविरङ्गी फूलले सजिएको वगँैचा (जो समाजवादको प्रतीक हो) को कलात्मक एवं मनोहारी वर्णन छ । त्यहाँ पुग्ने मार्गमा अजङ्गका अजिङ्गर अनि फणाँ किजाएर बसेका गोमन साँप (अर्थात् वर्गवैरीहरू)को अवरोध छ । तर क्रान्तिको अगुवाले नयाँ ढुङ्गा (वैचारिक हतियार/साधन) बनाएर त्यसमा सवार भएपछि साहस र युक्तिपूर्वक पारिको सुन्दर एवं रमणीय वगैँचामा रम्चाउन सहज भएको छ । यो थियो २०५२ सालपूर्वको सपना र अझ व्यक्ति ‘म’ पात्र शिरीषको सपना । दोस्रो सपना ‘म’ पात्र शिरीष र पारिजात नामकी पात्रका विचको संवादमा आधारित छ, यो सामूहिक सपना हो र (खासमा बेनी कब्जा गरेरे फर्कँदा जनसमुदायबाट हुने भव्य स्वागत सम्मानमा तरङ्गित भएको छ । 

यिनै सपनाका पृष्ठभूमिमा बेनीको भीषण युद्धलाई ‘म’ पात्र शिरीषले आफ्नो डायरीमा सजाएकी छ । यसमा दुईवटा डायरी छन्– पहिलोमा बेनी आक्रमणको आद्योपान्त वर्णन छ भने दोस्रो वेनी मोर्चामा सहादत प्राप्त गर्ने साथीहरू अमर, साहस, सुन्दर, समर, अस्मिता आदिको सम्झना र सम्मानमा गहिरो शोक/समवेदना प्रकट गरिएको छ ।
आन्तरिक केन्द्रीय दृष्टिविन्दु रहेको यस कथाकी दृष्टिकेन्द्रीय पात्र शिरीष हो,  ऊ यस कथाकी कथावाचक पात्र पनि हो । उसका आत्मालापी कथन तथा उसले साथी पारिजातसँग गरेका संवादात्मक कथनका सन्दर्भमा ऊ सर्वज्ञ पात्रका रूपमा प्रस्तुत भएकी छ । समग्र परिस्थितिको आकलन गर्ने तथा जस्तोसुकै परिस्थितिको सामना गर्ने विवेकशील एवं चिन्तनशील पात्र हो शिरीष । उसले नै प्रस्तुत कथालाई कलात्मक बान्की दिएर उद्देश्यप्राप्तिसम्म पुर्‍याएकी छ । शिरीषले एउटी अथक एवं सङ्घर्षशील नायिकाका रूपमा आफूलाई प्रस्तुत गरेकी छ ।

सपना र डायरीका विचको तादात्म्य, पात्र, परिवेश र घटनाका विचको तादात्म्य अनि विचार र कलाका विचको सम्न्वयका लागि यसमा मङ्गीपूर्ण एवं कलात्मक प्रारूप निर्माण गरिएको छ । यसको भाषा मनोहारी छ र प्रस्तुतिमा कोमलता छ । यसको रूपविन्यास त सुन्दर छ तर वाक्य गठनमा व्याकरणिक सङ्गति नहुनु यसको कमजोर पक्ष हो ।

८) मछलीवाला
युद्धकौशल र चातुर्यको प्रतिविम्बन गर्ने प्रस्तुत कथाका कथाकार पुन्य कार्की हुन् । उनकै मध्य रातमा कथासङ्ग्रहमा सङ्गृ्र्रहीत यस कथामा युद्धजन्य परिवेशका बिचमा सरकारी सुरक्षा फौजद्वारा सृजना गरिएको त्रासदीपूर्ण जीवनव्यवहार तथा त्यसबिचमा रामलखनजस्ता ¬ान्तिका सहयोगी पात्रको चातुर्यपूर्ण कार्यशैली यसमा प्रस्तुत भएको छ । युद्धका समयमा पार्टीका कार्यकर्ताले शालीनता, शिष्टता अनि चातुर्यद्वारा दुस्मनलाई थाङ्नामा सुताउन र आफ्नो जिम्मेवारी पूरा गर्न सक्छन् भन्ने दृष्टान्त यसमा प्रस्तुत भएको छ ।

मछलीवाला कथा कलात्मक बान्की र सिपले युक्त सुन्दर कथा हो । यसलाई सुन्दर बनाउने उपकरण भनेका यसमा निर्माण गरिएको प्रारूपीकरण योजना, पात्रको चारित्रिक विकाससँगै निर्माण भएका संयम, चातुर्य तथा विश्वसनीय व्यवहार र तदनुकूलको परिवेश हो । यिनै आधारमा टेकर यसको कथानक गतिशील बनेको छ र सिङ्गो कथाले परिणतिलाई पछ्याएको छ । यसमा सुरुमै त्रासदीपूर्ण परिवेशको वर्णन गरिएको छ जसले भावी यात्रा तथा जीवनक्रिया सहज छैनन् भन्ने सङ्केत दिएको छ । कार्यकारण सम्बन्धमा आधारित परिवेशले सङ्केत गरेझैँ रामलखनको गन्तव्य निकै चुनौतिपूर्ण बनेको छ । आखिरमा सेना र पुलिसका बारबन्देजलाई चलाखीपूर्ण तरिकाले किनारा लगाउँदै रामलखनले आफ्नो जिम्मेवारी पूरा गरेको छ, त्यसमै उच्च कोटिको कलात्मक सिप र युक्ति यस कथामा प्रतिविम्बित भएको छ । रामलखन बडेबडे माछाका पटेमा ग्रिनेट र राइफलका गोली भरेर दुश्मनलाई थाङ्नामा सुताउँदै गन्तव्यसम्म पुग्न सफल भएको छ । जब माछाका मुखबाट गोलीको ओइरो लाग्न थाल्यो उसको संयम र चतुर्‍याइँ देखेर साथीहरू पनि तीनछक परेका छन् । यस्तो कार्य एउटा कलापारखी मान्छेले मात्र गर्नु सम्भव थियो जुन कला रामलखनले देखाएको छ । यो भनेको अनेक सम्भावनाको आकलन गर्दै पात्रको चयन, चारित्रीकरण तथा घटनाको विन्यसाका सन्दर्भमा निर्माण गरिएको प्रारूपीकरण योजनाकै परिणति हो भन्न सकिन्छ ।

प्रस्तुत कथा भन्नु रामलखनका चातुर्यपूर्ण क्रियाको कलात्मक निर्मिती हो । त्यसैले यो रामलखनको कथा हो । यसको दृष्टिकेद्रीय पात्र पनि रामलखन नै हो । बाह्य सीमित दृष्टिविन्दुको प्रयोग भएको प्रस्तुत कथाका अन्य पात्र रामलखनको केन्द्रीयतामा फन्का मारेका छन् । मैथिली भाषी रामलखनको बचन र व्यवहारमा जुन विश्वसनीयता झल्कन्छ त्यसले दुस्मन पक्षका लाउकेहरू सजिलैसित किनारा लागेका छन् । यसको समाख्याता कथाकार स्वयम् भए पनि मैथिली भाषी रामलखनको साङ्गोपाङ्ग तस्बिर यसमा खिचिएको छ । ठाउँठाउँमा शिष्ट प्रकृतिको मैथिली भाषा र पाठकीय सहजताका लागि नेपाली भाषामा त्यसको तात्पर्यबोध गराउनुसँगै रागात्मक भाषिक प्रयोगले रूपविन्यासलाई आकर्षक बनाएको छ । शालीन, शिष्ट एवं भङ्गीपूर्ण कथनपद्धतिले पनि कथालाई सुन्दर बनाएको छ । सुन्दर शिल्प र सुन्दर विचारको समुचित सम्मिश्रणका कारण यो समकालीन कथालेखनको प्रतिनिधि कथा बनेको छ ।

९) विद्रोहका ज्वालाहरू
यस कथाका कथाकार सरला रेग्मी हुन् । उनकै चुँडाल्दै बन्धनहरू नामक कथासङ्ग्रहमा सङ्कलित प्रस्तुत कथामा युद्धउत्सर्गका गाथा प्रस्तुत गरिएको छ । यसमा विशेषतः बलिदान, वीरता, साहस, त्याग अनि विजयका गाथासँगै अन्याय र उत्पीडनमा पिल्सिएका विपन्न वर्गका गाथासमेत प्रस्तुत भएका छन् । विगतको जनयुद्धले निर्माण गरेका कीर्तिमानी गाथाको स्मरण गर्दै तिनलाई आदर्शका रूपमा पछ्याउनु पर्ने वैचारिक सन्देश यस कथामार्फत प्रस्तुत भएको छ ।

यस कथामा कथावाचक पात्रद्वारा उल्लेख्य नाम प्रशस्तै भए पनि कथामा क्रियाशील पात्र दुईजना मात्र छन् । यो कथा आमाछोरा बिचको लम्बेतान संवाद हो जहाँ १२ वर्षे छोरा नियमका जिज्ञाशाको उत्तर दिने क्रममा आमा विजयाले कथा भन्दै गएकी छ । त्यसैले प्रस्तुत कथामा आमाछोरा बिचको लम्बेतान संवाद छ । यसलाई संवाद भन्न सकिए पनि चुस्त प्रकृतिको संवाद भने होइन । यसमा छोरा नियमले आरम्भ र बिचमा गरी दुई पटकसम्म आमालाई कथा सुनाउन अनुरोध गर्छ । खास गरी छोरा नियमले अपेक्षा गरेको कथा भनेका वीरता, साहस र बलिदानका कथा हुन्, भोक प्यास र तीर्खासमेत हरण गर्ने कथा हुन् । यस तात्पर्यमा छोरा नियमले आमाका लागि उद्दीपकको भूमिका निर्वाह गरेको छ । तर आमाले सुनाउने कथामा व्यक्ति पात्र, घटना सन्दर्भ, युद्धउत्सर्ग, त्याग अनि बलिदानका अनेक दृष्टान्त छन्, कुनै पात्र, विषयप्रसङ्ग वा घटना सन्दर्भमा आधारित शृङ्लावद्ध कथा यहाँ छैन ।

कथावाचकको भूमिका रहेकी विजया दृष्टिकेन्द्रीय पात्र हुन् जसले छोराको जिज्ञासा मेटाउन सक्दो प्रयास गरे पनि पाठकका जिज्ञासा शमन हुँदैनन् । त्यसको खास कारण हो यसमा आमा विजयाको लम्बेतान वर्णन छ, भाषण छ । दुई पात्रका बिचमा संवाद भए पनि यो वर्णनात्मक शैलीमा आधारित छ ।

आख्यान सूत्र नै न्यून मात्रामा रहेको यस कथामा पात्रको चरित्रीकरण पनि हुन सकेको छैन । यसमा आख्यानोचित परिवेश, संरचना र रूपविन्यासको समेत अभाव छ । छोराले राखेका जिज्ञासामा टेकेर आमा विजयातले वीरता, साहास र सौर्यका दृष्टान्त प्रस्तुत गर्दा न्यून प्रकृतिको आख्यामात्मक ढाँचा यसले प्राप्त गरेको छ ।

१०) कामरेड ज्योति
यस कथाका कथाकार भानु भण्डारी हुन् । वीरता, साहस र सौय एवं बलिदानका गाथा प्रस्तुत गर्ने यो कथा भण्डारीकै होलेरी नामक कथासङ्ग्रहमा सङ्गृहीत छ । एउटी नारी पात्रले देखाएको सहास अनि त्यागको अनुपम दृष्टान्त बनेको यस कथामा जनयुद्धको प्रक्रियामा सामेल हुँदाका घटना प्रक्रियाले स्थान पाएका छन् । यस कथाकी नायिका कामरेड ज्योतिले जनयुद्धमा आफ्नो पतिलगायत परिवारका सम्पूर्ण सदस्य गुमाएकी छ, बलात्कारी शाही सेनाका विरुद्ध विद्रोहको ज्वाला दन्काएकी छ, युद्धमा घायल आफ्नो पतिलाई एक्लै बोकेर सुरक्षित स्थानमा पुर्‍याएर उपचार गरेकी छ (यद्यपि त्यो कामयावी हुन सकेन), लोग्नेलाई खाल्डोमा गाडेर पनि हतास भएकी छैन । ऊ सुत्केरी भई, तीन महिना सुत्केरी विदामा बसेर छोरालाई साल्वेनी काकीको जिम्मा लगाएर वेनीमोर्चामा बहादुरीपूर्वक लड्दै गर्दा सहादत प्राप्त गरेकी छ । एउटी नारीमा विद्यमान उदात्त चेत, उद्दाम भाव र उत्सर्गको महिमागान यसमा पाउन सकिन्छ ।

यस कथाको वस्तुविन्यास जति बेजोड बनेको छ त्यसको तुलनामा कथाशिल्प भने कमजोर रहेको छ । मूलतः यसमा पात्रका बिचको क्रियाव्यापारभन्दा पनि वर्णनात्मक शैलीको थिचाइ पाउन सकिन्छ । ज्योति यस कथाकी नायिका हो र दृष्टिकेन्द्रीय पात्र हो । उसकै वरिपरि कथाले फन्का मारेको मात्र होइन समग्र घटनाप्रक्रियामा ज्योतिकै संलग्नता पाउन सकिन्छ । आरम्भ र अन्त्यमा कथाकार कथावाचकका रूपमा उपस्थित भए पनि कथाको केन्द्रीय विषयको सम्प्रेषण ज्योतिबाट भएको छ ।  कथाले प्रारम्भिक चरण पार गरिसकेपछि ज्योतिले युद्धको समयमा आफूले अनुभूत गरेका अद्भूत घटनाका बारेको साङ्गोपाङ्ग तस्बिर प्रस्तुत गरेकी छ । त्यसपछि ज्योति सुत्केरी भएको, तीन महिनासम्म सुत्केरी विदामा बसेको र अन्त्यमा छोरालाई साल्वेनी काकीको जिम्मा लगाएर वेनी मोर्चामा सरिक भई त्यहीँ सहादत प्राप्त गरेको तथ्य कथाकारबाट खुल्न आउँछ ।

यस कथाको क्रियाव्यापारमा संलग्न पात्र क्रान्तिकारी विचारले ओतप्रोत छन् । नेपथ्यका पात्र शाही सेनाका जवानहरू भने सत्ताद्वारा पालित पोषित भ्रष्ट पात्र हुन् । यस कथाको कथनपद्धति वर्णनात्मक छ, भाषाले रागात्मक बान्की प्राप्त गर्न सकेको छैन र यसको रूपविन्यास पनि आख्यानोचित बन्न सकेको छैन । गम्भीर प्रकृतिको वस्तुलाई थेग्न सक्ने शिल्पको अभाव खट्कने गर्छ । यसमा सबैथोक छ तर तारतम्य मिलेको छैन । त्यसैले कथ्य विषयले यसको शिल्प पक्षलाई पछि पारेको छ । 

जनहत्या र राज्यआतङ्कको विरोधस्वरूप लेखिएका कथामा कलात्मक आयाम

१) पर्खाल–आतङ्क

प्रस्तुत कथाका कथाकार रोहित दाहाल हुन् । राज्यआतङ्कको अनौठो दृष्टान्त प्रस्तुत भएको यो कथा दाहालकै ‘स्पातले बनेका मान्छेहरू’ नामक कथासङ्ग्रहमा सङ्ग्रहित छ । दाहालको यस कथामा जनयुद्ध आरम्भ हुँदै गर्दा राज्यको शान्ति सुरक्षा कायम गर्ने निकाय पुलिस प्रशासनको हतास मनस्थितिका साथै त्यही मनस्थितिका कारण राज्य आतङ्कसम्बन्धी के–कस्ता गतिविधि हुने गर्ने भन्ने दृष्टान्तलाई कथा विम्बका माध्यमबाट प्रस्तुत गरिएको छ ।

माओवादी जनयुद्धका कारण झन्डै हतास एवं मनोरुग्ण बनेको पुलिस प्रशासनको नाइके इन्स्पेक्टरको असहज मनस्थितिको चित्रण कलात्मक भङ्गीमा गरिएको छ । समग्र घटना प्रक्रियाको केन्द्रमा इन्स्पेक्टर प्रजापति छ भने उसको मानसिक मनोदशालाई पाठकसमक्ष प्रस्तुत गर्न माओवादी जनयुद्धका क्रियालाई प्रस्तुत गरिएको छ । दिनहुँजसो मात्र होइन, छिनछिनमा सडकमा ओहोरदोहोर गर्ने युवायुवतीलाई छोप्दै प्रहरी भ्यानमा कोच्दै र हिरासतको कस्टडीमा ठेल्दै गर्नु प्रहरी प्रशासनको दैनन्दिनी क्रिया भएको छ । वडा प्रहरी कार्यालयको इन्स्पेक्टरलाई उचित–अनुचित छुट्याउनुभन्दा पनि माथिको आदेशबमोजिम काम देखाउनु र त्यसैको भरमा तक्मा र प्रमोसन हात पार्नुछ । परिस्थिति भने इन्स्पेक्टरले सोचेजस्तो उसको वशमा छैन भन्ने कुरा उसको उखरमाउला वचन र व्यवहारबाट थाहा पाउन सकिन्छ ।

माओवादीका क्रियाकलाप र विशेषतः दिनहुँजसो सडकछेउका पर्खालमा हुने वालपेन्टिङ अर्थात् जनयुद्धको समर्थन र सरकारको विरोधमा लेखिएका नाराले इन्स्पेक्टर प्रजापतिका सन्दर्भमा उद्दीपकको काम गरेका छन् । परिणामतः ऊ मानसिक सन्तुलन गुमाउने अवस्थामा पुगेको छ । यहाँ उसका क्रियाकलापलाई कलात्मक बान्कीका साथ प्रस्तुत गरिएको र तिनै उद्दीपक क्रिया नै उसको असहज मनोदशाका कारक बनेका छन् ।

उसले दिनमा पुलिसलाई नारा मेट्न लगाउँछ, दुई–चारजना युवायुवतीलाई कस्टडीमा कोचेर चरम यातना दिन्छ अनि उसले त्यस रात प्रशन्नता व्यक्त गर्छ तर भोलिपल्ट पर्खालमा उस्तै नारा लेखिन्छन्, ऊ अवाक् बन्छ अनि प्रतीक्षा गर्छ आतङ्कवाद विरोधी ऐनको । यस कथामा इन्स्पिेक्टर प्रजापतिको चारित्रीकरण अत्यन्त सुन्दर भङ्गीमा गरिएको छ । पर्खालमा नारा लेख्नेहरू एउटा मिटर टेम्पोमा चढेर गए भन्ने हुलियाका आधारमा १५ सय नौ नम्बरको टेम्पो चालकलाई समातेर ल्याउन आदेश जारी गर्नुले पनि इन्स्पेक्टर प्रजापतिको मनस्थिति सन्तुलित छैन भन्ने पुष्टि हुन्छ ।

प्रस्तुत कथामा पुलिसका जवानहरू छन्, वालपेन्टिङमा सक्रिय माओवादी कार्यकर्ता छन्, पक्राउ पर्ने टेम्पोचालक लगायत पुलिस कस्टडीमा भित्रिने युवायुवती पनि पात्रका रूपमा प्रस्तुत छन् । यस कथाको केन्द्रीय भूमिकामा भने इन्स्पेक्टर प्रजापति रहेको हुनाले ऊ यस कथाको दृष्टिकेन्द्रीय पात्र हो । अर्थात् प्रस्तुत कथाका समग्र विषयप्रसङ्ग र घटना क्रमले उसको मानसिक अवस्थाको प्रस्तुति गरेका छन् । सङ्घर्षमय बाह्य परिवेश कथानकको विकासमा सहयोगी बनेको भए पनि मुख्यतया इन्स्पेक्टरको मनोगत परिवेश अत्यन्त प्रभावशाली रूपमा प्रस्तुत भएको छ । यहाँ इस्पेक्टर प्रजापति व्यक्ति पात्र नभएर सत्तासीन वर्गको प्रतिविम्ब हो, राज्यसत्ताको प्रतिनिधि हो । यसबाट के पनि बुझ्न सकिन्छ भने त्यतिबेलाको राज्यसत्ता भन्नु पनि मानसिक सन्तुलन गुमाएको अर्धपागलजस्तै थियो अर्थात् इन्स्पेक्टर प्रजापतिजस्तै ।

यसमा धेरै समाख्यानात्मक एवं थोरै संवादात्मक शैलीको प्रयोग देख्न सकिन्छ । सरल सम्प्रेष्य भाषाको प्रयोगका साथमा कसिलो संरचना भए पनि यसको रूपविन्यास प्रभावशाली देखिन्न । संरचना र प्रस्तुति शैलीका दृष्टिले कथा सुन्दर बनेको छ ।

२) सङ्कटकाल

कथाकार सी. बी. गजुरेलद्वारा लिखित प्रस्तुत कया उनकै प्रतिरोध कथासङ्ग्रहमा सङ्गृहीत छ । यस कथामा माओवादी जनयुद्धलाई दमन गर्ने मात्र होइन निमिट्यान्न पार्ने उद्देश्यले सङ्कटकाल लगाएपछिको अत्यन्त कहालीलाग्दो परिवेशको झझल्को पाइन्छ । 

यस कथामा इन्स्पिेक्टर प्रजापतिको चारित्रीकरण अत्यन्त सुन्दर भङ्गीमा गरिएको छ । पर्खालमा नारा लेख्नेहरू एउटा मिटर टेम्पोमा चढेर गए भन्ने हुलियाका आधारमा १५ सय नौ नम्बरको टेम्पो चालकलाई समातेर ल्याउन आदेश जारी गर्नुले पनि इन्स्पेक्टर प्रजापतिको मनस्थिति सन्तुलित छैन भन्ने पुष्टि हुन्छ ।

राज्यसत्ताका भरौटे शाही सेनाद्वारा चलाइएको श्वेतआतङ्का बिचमा कष्टपूर्ण एवं अत्यासलाग्दो मानवीय जीवनका केही प्रतिनिधि पात्र र घटना सन्दर्भलाई कथ्य विषय बनाएर कथाकलाका रूपमा स्वस्थ आकार प्रदान गरिएको छ । जनहत्या र राज्यआतङ्कका माध्यमबाट जनताको विद्रोहलाई साम्य पार्नु दिवास्वप्न मात्र हो भन्ने वैचारिक सन्देश सम्प्रेषण गर्ने यस कथामा समुचित परिवेशको प्रत्यङ्कन तथा पात्रका बिचको कार्यकारणयुक्त क्रिया–व्यापारका साथै घटनाको तर्कसङ्गत व्यवस्थापनका माध्यमबाट कलात्मक स्वरूपको निर्माण भएको छ ।

यस कथामा एकातिर श्रम/व्यवसाय गरेर जीविकोपार्जन गर्ने श्रमजीवी पात्र छन् भने अर्कोतिर सत्ताद्वारा पालित पोषित सेनाको जत्था र विशेषतः लप्टन र जम्दार पदधारी खुनी दुश्मनहरू कुख्यात पात्रका रूपमा प्रस्तुत छन् । यसरी हेर्दा यसमा आरनमा काम गर्ने मनबहादुर विश्वकर्मा, व्यापार व्यवसाय गर्ने जितबहादुर पुन तथा शिक्षण पेसामा कार्यरत शिक्षक किशोरजस्ता सत्विचार, उद्दात चेत तथा उद्दाम भाव भएका पात्र छन् भने अर्कोतिर सेनाका लप्टन तथा जम्दारलगायत असत् एवं कलुषित विचारका पात्र क्रियाव्यापारमा संलग्न छन् । ती पात्र आ–आफ्नो वर्ग, विचार, चिन्तनअनुरूप क्रियाव्यापारमा संलग्न भएका छन् र सोही अनुरूपको चरित्र निर्माण गरेका छन् । अन्त्यमा वर्ग सङ्घर्षको सामान्य नियमअनुरूप सत् तथा श्रमजीवी पात्रको जय र असत् तथा उत्पीडक पात्रको पराजय यसमा देखाइएको छ । एक दिनको अन्तरालमा मनबहादुर र जितबहादुर शाही सेनाको हिसासतबाट छुट्नु अनि उनीहरू (हेडमास्टर किशोरकी दुलही निर्मला समेत) लाई जनसरकारबाट भव्य स्वागत गरिनु तथा त्यसको ठिक चार दिनपछि गैरीगाउँको सेनाको ब्यारेक र सबै सैनिकहरू माओवादी आक्रमणमा परेर ध्वस्त बनाइनुले त्यसको पुष्टि हुन्छ ।

यस कथामा बाह्य सर्वज्ञाता दृष्टिबिन्दुको प्रयोग भएको छ । यसमा मनबहादुर विश्वकर्मा, जितबहादुर पुन तथा शिक्षक किशोरमाथि कथाकारको समान दृष्टि पर्न गएको छ । यी यस कथामा मुख्य भूमिकामा क्रियाशील पात्र हुन् । त्यसो त मनबहादुरकी श्रीमती, जितबहादुर पुनकी श्रीमती, शिक्षक किशोरकी श्रीमती निर्मला र मनबहादुरलाई गिरफ्तार गर्दा प्रतिवाद गर्ने विद्यार्थीको भूमिका पनि सराहनीय रहेको छ । राज्यआतङ्कको निशानामा परेका यी पात्र भनेका उत्पीडित एवं श्रमिक वर्गका प्रतिनिधि हुन् जसले आफ्नो स्वत्व र स्वाभिमान गुमाएका छैनन् ।

बाह्य द्वन्द्व तीव्र बनेको यस कथामा परिवेशको चित्रण सम्यक् रूपमा भएको छ । मनबहादुर गिरफ्तारीमा पर्नुपूर्वको वस्तुगत परिवेश, जितबहादुर पुनलाई गिरफ्तार गर्नुपूर्वको शंसय र आतङ्कमय परिवेश अनि हेडसर किशोरलार्ई गिफ्तार गरेपछिको आतङ्मय परिदेशको प्रत्यङ्कनले कथालाई थप कलात्मक बान्की प्रदान गरेको छ । कथाकलाका लागि अपेक्षित सुन्दर रूपविन्यास तथा भाषा संरचनामा रहेको कसिलोपनले पनि थप सौन्दर्यनिर्माणको काम गरेको छ । सेनाको ब्यारेकमाथि भएको सफल आक्रमणले राज्यआतङ्कद्वारा पीडित जनताको पङ्क्तिमा आशा र भरोसाको सञ्चार भएको छ ।

३) सङ्कल्प यात्रा

कथाकार सौगात आचार्यको ‘सङ्कल्प–यात्रा ’ कथासङ्ग्रहमा सङ्कलित यस कथामा जनहत्या र राज्यआतङ्कको निकृष्ट दृष्टान्त प्रस्तुत भएको छ । जनयुद्धका समयमा तात्कालीन फासिस्ट राज्यसत्ता कति नृशंस थियो र जनसामान्यउपर कस्तो व्यवहार गरिन्थ्यो भन्ने यथार्थबोध यस कथाबाट प्राप्त गर्न सकिन्छ । आततायी शासकहरू जतिजति हिंस्रक बन्दै जान्छन् उति नै जनताको पङ्क्ति पनि बदलाभाव र प्रतिशोधको मसाल बोकेर विद्रोहमा सरिक हुन्छ भन्ने वैचारिक सन्देश यस कथामार्फत संवहन भएको छ ।

सघन संरचना, मझौला आयाम तथा चुस्त एवम् शालीन प्रकृतिको प्रस्तुति शैलीले कथाकलाका दृष्टिमा प्रस्तुत कथा सुन्दर बनेको छ । अझ त्यसमा पनि यस कथालाई सुन्दर बनाउने उपकरण भनेका यसका पात्र हुन्, परिवेशको युक्तिपूर्ण चित्रण हो र वस्तुविन्यासमा रहेको सुन्दर सीप हो । अर्थात्, यस कथालाई सुन्दर बनाउने आधार भनेको पात्र, परिवेश र वस्तुका बिचको अन्तःसम्बन्ध अनि परिणति पछ्याउने सुन्दर प्रारूप हो । यसमा पात्रको चयन, चारित्रीकरण र प्रारूपीकरण प्रक्रिया अत्यन्त सुन्दर र प्रभावकारी बनेको छ । प्रस्तुत कथामा जानकी चौधरी, उसको बाबु रामलौटन चौधरी र उसको भाइ प्रकाश चौधरीको चयन गरिएको छ । त्यसो त पुलिसहरू, गाउँलेहरू पनि यहाँ सहभागी छन् । जानकी चौधरी र उसको बाबु रामलौटन चौधरी मुख्य भूमिकामा छन् भने पुलिस कमान्डर लगायत पुलिसहरू र प्रकाश सहायक पात्र हुन् । त्यहाँ उपस्थित छिमेकी गाउँलेहरू भने गौण पात्रका रूपमा उपस्थित छन् ।

जानकी चौधरीको चारित्रिक विकास अत्यन्त स्वाभाविक र संवेदनशील देखिन्छ । जानकी चौधरीको त्यस क्षणमा दुई विपरीत संवेदनाले फन्का मारेका छन् । मुलुकमा वर्गयुद्धको वेगमय यात्रा, रतम राज्यआतङ्क, रामलौटनको गिरफ्तारीजस्ता पृष्ठभूमिका बिचमा जानकी चौधरीको बिहेको तामझाम चलेको छ । आँगनमा डोली सजाइएको छ, गाउँले इष्टमित्रहरू भेला भएका छन्, खानपिन र रसरङ्ग चलेको छ, त्यसबिचमा पुलिसले रामलौटनको लास घरको आँगनमा राखिदिन्छ, छिनभरमै त्यो खुसी र रमाइलो परिवेशमा एकाएक सन्नाटा छाउँछ, त्यस खुसीमाथि एकाएक तुषारपात हुन्छ । कथा विपरीत दिशातर्फ मोडिन्छ, परिणामतः विवाहका निम्ति जुटेका गाउँलेहरू मलामीका रूपमा रूपान्तरित हुन्छन् । गाउँले हतियारले सुसज्जित भएर जानकीको नेतृत्वमा बदलाभाव र प्रतिशोधयुक्त मलामीको जुलुस अगि बढ्छ । यसबखत राज्यआतङ्कको नृशंस दृष्टान्त यसमा देख्न सकिन्छ जुन यथार्थको अत्यन्त संवेदनशील पाटो हो, नयाँ यथार्थको जीवन्त दृष्टान्त पनि हो ।

जानकी चौधरी यस कथाकी दृष्टिकेन्द्रीय पात्र हो । बाह्य सर्वज्ञाता दृष्टिविन्दु रहेको यस कथामा जानकीको उपस्थिति र क्रियाशीलता आद्योपान्त देख्न सकिन्छ । ऊ यस कथाकी नायिका हो जसको चारित्रिक विकासले कठोरतम मोड पार गरेको छ । जानकी परिस्थितिको सामना गर्दै सङ्र्घरत पात्र हो, अनपढ भए पनि अत्यन्त सचेत नारी पात्र हो । ऊ आफ्नो बाबु समलौटनको सेवासुसारका लागि पार्टीमा पूर्णकालीन जिम्मेवारीमा रहन सकिन, विवाहपश्चात् सङ्घर्षमा लाग्ने सोच बनिरहँदा बुबाको यो हबिगत भयो तथापि बदला भावले चुलिएकी जानकी चौधरी संयमित भएकी छ, हरेस खाएकी छैन ।

आँगनमा डोली सजाइएको छ, गाउँले इष्टमित्रहरू भेला भएका छन्, खानपिन र रसरङ्ग चलेको छ, त्यसबिचमा पुलिसले रामलौटनको लास घरको आँगनमा राखिदिन्छ, छिनभरमै त्यो खुसी र रमाइलो परिवेशमा एकाएक सन्नाटा छाउँछ, त्यस खुसीमाथि एकाएक तुषारपात हुन्छ ।

यस कथाको आरम्भ मध्यवर्ती घटना क्रमबाट भएको हुनाले यसको कथारेखा परावर्तित क्रममा अघि बढेको छ । रागात्मक एवं कोमल भाषिक प्रयोगले कथा सुन्दर बनेको छ । आख्यान्योचित रूपविन्यास, कथानकमा भएको नाटकीय परिवर्तन, कथाको ठाउँ–ठाउँमा प्रयुक्त दार्शनिक अभिव्यक्तिले पनि कथालाई कलात्मक बान्की प्रदान गरेका छन् । संरचनागत बनोट तथा रूपविन्यासगत बुनोटका साथै कुतूहल र संशयले पाठकीय मनोभावनालाई डोर्‍याउने क्षमता यसले राख्छ । यति हुँदाहुँदै पनि आफ्नो बाबुलाई बेपत्ता बनाइएको क्षणमा नै उसले लामझामका साथ विवाह गर्ने निधो गर्नु त्यति स्वाभाविक भने मानिन्न ।

४) औँसीको रात

कथाकार हरिहर खनालद्वारा लिखित प्रस्तुत कथा खनालकै ‘युद्धको पीडा’ नामक कथासङ्ग्रहमा सङ्कलित छ । जनयुद्धका समयमा तात्कालीन सरकारद्वारा जारी गरिएको सङ्कटकाल र त्यसकै आडमा चलाइएको राज्यआतङ्कले सिङ्गो मुलुकको जनजीवन आतङ्कित रहेको त्यस कालखण्डलाई कथाकारले औँसीको रातको उपमा दिएका छन् । यस कथाको नायक पात्र प्रकाशद्वारा प्रस्तुत ‘रात जति नै क्रुर भए पनि त्यसको अन्त्य अवश्यम्भावी छ । भोलि पक्कै उज्यालो हुन्छ’ (पृ.१०) भन्ने मौन कथनले आशावादको सम्प्रेषण गरेको छ । अर्को अर्थमा यस कथाले वर्तमान जतिसुकै कष्टकर भए पनि सुन्दर भविष्यतर्फको सङ्केत गरेको छ ।

पाठकलाई सुन्दर भविष्यतर्फ डोर्‍याउने यस कथामा कथाकलासम्बन्धी उपकरणको सुन्दर समीकरण देख्न सकिन्छ । विषयवस्तु, परिवेश तथा पात्रको चयन र तिनको विन्यासमा देखिएको कलात्मक सिद्धिले कथा सुन्दर बनेको छ । यस कथामा प्रयुक्त परिवेशको प्रत्यङ्कन अत्यन्त सुन्दर छ जसले बाह्य परिवेशको वस्तुगत पीठिका मात्र प्रस्तुत गर्दैन अपितु पात्रका अन्तरकुन्तरको मनोभाव समेतको प्रस्तुत गर्दछ । कथाको पृष्ठभूमिस्वरूप प्रस्तुत भएको त्रासदीपूर्ण परिवेशका रूपमा शिक्षक तथा विद्यार्थी राज्यहारा गिरफ्तारीमा पर्नु र सङ्कटकाल नामको कालरात्रिको आरम्भ हुनुजस्ता घटनाले क्याम्पसको वातावरण नै आतङ्कित बनेको छ, एकैपटक सात–सातजना प्राध्यापकहरूको गिरफ्तारीले कक्षा कोठामा पठनपाठन शून्य छ । बाह्य परिवेश र घटनाका कारण आम जनमानसले अड्कलेर सास फेर्ने स्थिति बनेको छ भने त्यसको प्रतिछाया यस कथाका पात्र प्रकाश, सुभद्रा र सुधा लगायत सबैमा परेको छ । अर्थात्, यस कथामा जेजस्तो परिवेश घटनाका पूर्वापर प्रसङ्गमा प्रत्यङ्कन भएको छ त्यसबाट पाठकलाई पात्रका मनोभावनासँग खेल्न सजिलो भएको छ ।

मूलतः सङ्कटकालको घोषणा अनि त्यसले निर्माण गरेको त्रासदी नै यस कथाको विषयवस्तुको केन्द्र बनेको छ । त्यस आतङ्कमय परिवेशको सिकार भएको छ लेखक एवं प्राध्यायक प्रकाश । यद्यपि सुभद्रा, सुधा लगायत पात्र पनि त्यस त्रासदीबाट मुक्त छैनन् तर रातको सन्नाटाका बिचमा सरकारी सुरक्षा फौजको घेराबन्दीमा परेर प्रकाशले गिरफ्तारी दिएको छ । पात्रको चयन तथा चारित्रीकरणमा चुस्त एवं विश्वसनीय प्रारूप निर्माण गरिएको छ जसको माध्यमबाट यस कथाका पात्र आफ्नो भूमिकामा खरो उत्रेका छन् । यस कथाका पात्र परिस्थितिको सामना गर्न तत्पर छन् तापनि तिनका अन्तरकुन्तरमा त्रासदी बलशाली रहेको छ । आखिर सम्भावनाको आकलन गर्न सक्ने क्षमता सबै पात्रमा विद्यमान भएर पनि त्रासदीको पल्ला भारी देखिन्छ । सुभद्रामा त्यसो हुनु स्वाभाविकै भए पनि प्रकाशका सन्दर्भमा त्यति शोभनीय मानिन्न ।

पात्र, परिवेश र वस्तुको सुन्दर त्रिकोणात्मक समीकरण रहेको प्रस्तुत कथाको कथानकको विकास तात्क्षणिक रूपमा भएको छ । कार्यकारण शृङ्खलामा आधारित घटनाको निर्माणले यसको कथानक ढाँचा रैखिक रूपमा अघि बढेको छ । बाह्य सर्वज्ञाता दृष्टिविन्दुको प्रयोग भएको यस कथाको दृष्टिकेन्द्रीय पात्र प्रकाश हो ।  त्यति मात्र होइन प्रकाश एउटा शालीन लेखक हो र ‘बमको छिर्का’ कथासङ्ग्रहको प्रसङ्गमा प्रकाश भन्नु स्वयं कथाकार हरिहर खनाल पनि हो । प्रकाश अनेक प्रकृतिका त्रासदीका बिचमा राज्यआतङ्कको चपेटामा परेको भए पनि ऊ आशावादी पात्र हो जसले कहालीलाग्दो आँैसीको रातपछि उज्यालोतर्फको सङ्केत गरेको छ ।

कथा कथनसम्बन्धी सिप र अनुभवले गर्दा प्रस्तुत कथाको भाषा तथा प्रस्तुति शैली सुन्दर बनेको छ । परिष्कृत भाषा र भङ्गीपूर्ण रूपविन्यासले कथालाई पठनीय बनाएको छ । टाक्सिएको मन्, चुक घोप्ट्याएजस्तै अँध्यारो, विषाद्को हुन्डरी, मन अमिलो हुनु जस्ता पदावलीको सार्थक प्रयोगले पात्र र परिवेशको विशिष्टीकरण भएको छ । कथाका सरंचक घटकको व्यवस्थित विन्यास तथा कथनपद्धतिमा देखिने कलात्मक बान्कीले कथाकलाका दृष्टिमा यो सुन्दर कथा हो जसले कथ्य वस्तुलाई पनि सुन्दर रूपमा प्रस्तुत गरेको छ ।

५) घाम झुल्किनुअघि

प्रस्तुत कथाका कथाकार मातृका पोखरेल हुन् । ‘घाम झुल्किनुअघि’  नामक कथासङ्ग्रहमा सङ्ग्रहित यस कथाले जनयुद्धका समयमा राज्यसत्ताद्वारा चलाइदएको जनहत्या र राज्यआतङ्कको अत्यन्त वीभत्स एवं कारूणिक दृश्य प्रस्तुत गरेको छ । तात्कालीन राज्यसत्ता आम जनताप्रति कति निर्मम, कठोर र क्रूर थियो भन्ने दृष्टान्त प्रस्तुत गर्ने यस कथामा सत्ताका शाही सैनिकको आततायी चरित्र अनि एउटी चिया पसल्नी माइली मगर्नीको कारुणिक एवं आतङ्कित मनस्थिको सम्यक् चित्रण गरिएको छ ।

यस कथामा कथाकलाको निर्माणस्वरूप पात्र, परिवेश र वस्तुको सुन्दर समायोजन गरिएको छ । मुख्य घटना घट्नुपूर्वको परिवेशको वर्णनले कुसङ्केतनको आभास दिने गर्छ । बिहानीपखको समय, चिसो सिरेटोका कारण कठ्याङ्ग्रिँदो जाडो, सिन्धुलीस्थित बेतिनी गाउँको माइलीको चियापसल अनि संत्रासमय वातावरणका बिचमा शाही सेनाको जत्थाले एउटा युवकलाई माइली मगर्नीको पसलसामु लिएर आउनुले कहालीलाग्दो घटनाको सङ्केत पाइन्छ । 

यस कथाकी मुख्य पात्र माइली मगर्नी शाही सेनाबाटै यौन शोषणमा परेकी सिधासादा पात्र हो जसले बाउको थर–ठेगान नभएको छोरालाई जन्म दिएकी छ । त्यसैले शाही सेनाप्रति माइलीको सख्त घृणाभाव रहिआएको छ । उसलाई जबर्जस्ती चियाको आदेश गरिन्छ, उसकै (र उसको सात वर्षे छोरासमेत) सामुमा युवकलाई फुटबल खेलाइन्छ र अन्त्यमा भाग्न लगाई गोली ठोकेर सिध्याइन्छ । माइली मगर्नी र उसको छोरो नचाहेर पनि यो वीमत्स दृश्य हेर्न बाध्य छन् जसको कारण ती दुई आमाछोरामा मानसिक आघात परेको छ । यो भनेको दानवरूपी शाही सेनाको परपीडक प्रवृत्ति समेत हो ।

प्रस्तुत कथामा गोलीको सिकार भएको युवक निरीह पात्र हो । उसको भाइ माओवादी भएको निहुँमा युवकको हत्या गरिएको छ । यसमा माइली मगर्नी र उसको सात वर्षे छोराका सन्दर्भमा युवकमाथि शाही सेनाद्वारा भएको पाशविक दमनले उद्दीपकको काम गरेको छ । त्यही कारण माइली मगर्नीका आमाछोरा अत्यन्त मर्माहत भएका छन् । बाह्य सर्वज्ञाता दृष्टिबिन्दु रहेको यस कथामा माइली मगर्नी दृष्टिकेन्द्रीय पात्र हो । ऊ केही पनि गर्न सक्दिनँ मात्र क्रूर घटनाको साक्षी बन्नुबाहेक । 

यस कथामा चुस्तपन छ, लम्बेतान वर्णन कहीँकतै पनि छैन । यहाँ शाही सेना र माइलीका बिचमा चुस्त प्रकृतिको संवाद देख्न सकिन्छ । त्यसो त थोरै संवाद शाही सेना र युवकका बिचमा पनि देख्न सकिन्छ त्यो भनेको युवकलाई भाग्न लगाएर उसलाई गोली ठोक्ने प्रपञ्च मात्र हो । आख्यान्योचित भाषा तथा प्रस्तुति शैलीले कथा सुन्दर बनेको छ । यसमा पात्रको उदात्तीकरण हुन नसके पनि जनहत्या र राज्यआतङ्कको कठोर दृष्टान्त प्रस्तुत भएको छ । यसमा  प्रयुक्त आलङ्गरिक दृष्टान्त र सुक्तिले कथाको रूपविन्यासलाई आकर्षक बनाएको पाइन्छ ।  सिन्धुलीका विभिन्न स्थानको झझल्को अनि पात्रका बिचको संवादले कथाको नाटकीय विकास र विस्तारको सङ्केत गर्दछन् ।

६) बादलभित्र

प्रस्तुत कथाका कथाकार नवीन विभास हुन् । विभासकै ‘आधा बाटो हिँडेपछि’ नामक कथासङ्ग्रहमा सङ्कलित प्रस्तुत कथामा पनि जनहत्या र राज्यआतङ्कको निकृष्ट दृष्टान्त पाउन सकिन्छ । राज्यसत्ताद्वारा सञ्चालन गरिएको जनहत्या र राज्यआतङ्कसम्बन्धी क्रियाकलापले राज्यसत्ताकै विरुद्ध लाग्न उत्प्रेरित गर्छ भन्ने वैचारिक सन्देश सम्प्रेषण गर्ने प्रस्तुत कथा भन्नु आठ घर–परिवार विष्टका कपडा सिलाएर बल्लतल्ल जीवन गुजारा चलाइरहेको दमाई परिवारको इतिवृत्तान्त हो । जोखी दमिनी, उसको छोरो सुकलाल, सुकलालकी दुलही पेउली र सुकलालको एउटा छोरोसमेत पाँच जनाको दर्दनाक कथा हो, पीडादायक कथा हो ।

यसै त मुखियाबाट हुने उत्पीडन अभावले खँजारेको जीवन अनि त्यसमाथि राज्यसत्ताका नङ्ग्राले दागा धरेको यथार्थपरक परिघटनालाई सुन्दर प्रारूपीकरणका माध्यमबाट सुन्दर कथाको निर्माण गरिएको छ । यसमा पात्रका बिचको क्रिया व्यापार अत्यन्त प्रभावकारी रहेको छ जसले कथानकको विकासमा भरपुर सहयोग गरेको छ । परिपुष्ट कथानक रहेको यस कथामा दई प्रकृतिका पात्र क्रियाशील छन् । एकातिर सदावहार उत्पीडित जोखी दमिनीको परिवार छ भने अर्कोतिर राज्यसत्ताद्वारा पालित पुलिस र सेना उत्पीडक पात्र छन् । दमाई परिवारको जीवनको सहारा एउटा लुगा सिलाउने कल (मेसिन) छ । त्यही मेसिन राज्यसत्ता र उसको प्रजातन्त्रको दुस्मन बन्यो । त्यसको परिणाम माओवादीसँग हिमचिम बढायो, माओवादीका झन्डा सिलायो, माओवादीलाई खाना खुवायो भन्ने आरोप सुकलालमाथि लगाएर त्यही कललाई गिरफ्तार गरियो । उत्पीडनका निकृष्ट शृङ्खला बढ्दै जाँदा सुकलालको समेत हत्या गरेर त्यो निरीह परिवारलाई बेसहारा बनाइयो । त्यति मात्र होइन परिवारलाई भित्र थुनेर घामपानी छेक्न नसक्ने घर नामको छाप्रोमा आगो लगाइयो र मान्छे अनि लालाबाला सबैलाई खरानी बनाइयो, संयोगले जोखी दमिनी बाँच्न सफल भई आगोका लप्काबाट फुत्केर ।

जनहत्या र राज्यआतङ्कको दानवी रूप प्रस्तुत गर्ने यस कथामा पात्र, परिवेश र वस्तुका बिच सुन्दर समीकरण भएको छ । यस कथाको सुरुमा वर्णित परिवेशले पात्रको दयनीय अवस्थाको परिचय दिन्छ । त्यसो त सेना पुलिसको दमनका कारण यस कथाका दमाई परिवारका पात्रमा मानसिक आघात समेत पारेको छ । आखिर जोखी दमिनीको यो परिवार माओवादी समर्थक पनि होइन र माओवादीसँग यिनीहरूको कुनै साइनो/सम्पर्क छैन तापनि सम्पूर्ण परिवार र भएको जेथा गुमाएर एक्ली भएकी जोखी दमिनीले जीवन जिउने, गाउँबस्ती नयाँ बनाउने सपना बोकेर आन्दोलनमा सरिक भएकी छ भन्ने सङ्केत पनि कथावाचकबाट प्राप्त गर्न सकिन्छ । बाह्य सर्वज्ञाता दृष्टिबिन्दु रहेको यस कथाकी दृष्टिकेन्द्रीय पात्र जोखी दमिनी हो । सिङ्गो कथामा देखिने उसको भूमिकाले त्यसको पुष्टि गर्दछ ।

यसको कथन/पद्धति विशिष्ट प्रकारको छ । यसको कथानक पनि सरल रेखामा यात्रा नगरी पेउलीको पूर्व स्मृतिस्वरूप प्रस्तुत हुनुले यसमा परावर्तित कथानक ढाँचा रहन गएको छ । यसको भाषा आलङ्कारिक, रागात्मक एवं प्रतीकात्मक रहेको छ । यस कथामा स्थानीय कथ्य भाषाको प्रयोग अधिक देख्न सकिन्छ । कतिपय पद तथा पदावली त सम्प्रेषणीय बन्न सकेका छैनन् । भाषिका मात्र नभएर व्यक्तिबोलीका विशिष्टता तथा स्थानीय कथ्य रूपको प्रयोगले पाठकलाई थोरै असहज बनाउन सक्छ । जस्तो ः घोगा (मकै), सुल्पा (सुल्फा), भाँरा (भाँडा), आस्ता (आज ता), गर्को (गरुङ्गो) दिश्मा (देशमा), लखे (केटा), जस्ता धेरै शब्द बोधगम्य लाग्दैनन्, यस्तो प्रयोगमा सम्पर्क नेपाली भाषाको अर्थ दिँदा राम्रो हुन्थ्यो । यसमा चुस्त प्रकृतिको कथनभन्दा पनि मसिनो/मिहीन वर्णन अनि अनुप्रासीयता समेत पाउन सकिन्छ । यस प्रकृतिको कथन शिल्पले रोल्पामा बोलिने कथ्य भाषाको झझल्को दिन्छ । निचोडमा भन्नुपर्दा यसको कथा कथन बान्की र भङ्गी विशिष्ट प्रकारको देखिन्छ ।

७) फूलमती घर फर्कनै पाइन

कथाकार शशीकिरणको प्रस्तुत कथाले पनि जनहत्या र राज्यआतङ्कको वीभत्स दृष्टान्त प्रस्तुत गरेको छ । जनयुद्धका समयमा तात्कालीन फासिस्ट सत्ताले जनसामान्यलाई आतङ्ककारी देख्ने अनि पाशविक दमनको सहारा लिने गरेको कटु सत्यलाई यसमा खुलासा गरिएको छ । यसअघि नै फूलमतीको लोग्नेलाई बेपत्ता बनाइएको यथार्थ पनि फूलमतीकै स्मृतिस्वरूप प्रस्तुत भएको छ । तीनवटा नानीकी आमा फूलमतीले केही नानाचाचा र खर्चपर्चका लागि इस्कुस लिएर बजार जानलाग्दा शाही सेनाको क्रूर जत्थाले हैरानी खेलाएको छ भने फर्केेर घर आउन लाग्दा त्यही आततायी जत्थाले बलात्कारपछि उसको हत्या गरेको छ । फूलमतीले जीवनलीला समाप्त गरे पनि घरमा भएका तीनवटा अनाथ एवं अबला नानीहरूको अवस्था अत्यन्त संवेद्य बनेर प्रस्तुत भएको छ ।

यस कथालाई कलात्मक बान्की दिन पात्र, परिवेश र विषयवस्तुका बिचमा सुन्दर तादात्म्य कायम गरिएको छ । पात्रका बिचको क्रियाव्यापार अनि घटनाको पूर्वापर प्रसङ्गमा वस्तुगत एवं मनोगत परिवेशको सम्यक् चित्रण यसमा भएको छ । फूलमती जीवनसङ्घर्षमा नारिएकी पात्र हो जसका सामु आफ्ना तीनवटा नानीहरूको भरणपोषण गम्भीर समस्या बनेको छ । उसका सामु बजारको कफ्र्यूभन्दा पनि इस्कुस बेचेर भोका पेट र नाङ्गा शरीर ढाक्ने समस्या जटिल बनेको छ, ऊ आफ्नो उत्तरदायित्वप्रति दृढ सङ्कल्पित छ । यस कथामा फूलमतीसँग फाटफुट संवादमा आउने गाउँले जनहरू, फूलमतीका ससाना नानीहरू अनि दानव रूपधारी शाही सेनाका जत्थाहरू पात्रका रूपमा प्रस्तुत भए पनि यस कथाको केन्द्रमा फूलमती रहेकी छ । त्यसैले यो फूलमतीको कथा हो । फूलमतीको हत्या गरेर उसका बालबच्चाको बिल्लीवाठ गराउने राज्यसत्ताका मतियार शाही सेना नरभक्षी दानवको रूपमा यहाँ प्रस्तुत भएको छ ।

बाह्य सीमित दृष्टिबिन्दु रहेको यस कथामा फूलमतीका केन्द्रीयतामा सम्पूर्ण घटनाक्रमको विकास र विस्तार भएको छ । कथानकको विकासमा समाख्यानात्मक र संवादात्मक दुवै विधिको प्रयोग भए पनि समाख्याताको वर्णनले विशेष स्थान पाएको छ । वस्तुतः नाटकीय भन्दा पनि समाख्यानात्मक विधिको प्रयोग यसमा भएको छ । यसको भाषा तथा प्रस्तुति शैलीमा चुस्तपन र शालीनता छ । सरल कथनपद्धति तथा आख्यान्योचित रूपविन्यासले कलात्मक बान्कीमा सहयोग पुर्‍याएको छ । विचार र कलाको सुन्दर संयोजन भएको यस कथामा पाठकीय जिज्ञासाले पर्याप्त स्थान पाएका छन् ।

०००

सन्दर्भ सामग्री 

किरण (२०६५) । नेपाली समाज र संस्कृति : एक सङ्क्षिप्त अध्ययन. काठमाडौँ : सृजनशीन प्रकाशन प्रालि ।

चैतन्य (२०६४) । क्रान्ति र सौन्दर्य. काठमाडौं : प्रगतिशील अध्ययन केन्द्र ।

पाण्डेय, ताराकान्त (२०६६) । ‘सौन्दर्यचिन्तन तथा समालोचनामा जनयुद्धको प्रभाव’ ।

पौडेल, गोपीन्द्र (२०७९) । कथा परिशीलन. काठमाडौँ : भुँडीपुुराण प्रकाशन ।

प्रचण्ड (२०६३) । संस्कृति कला र सौन्दर्यचिन्तन. काठमाडौं : अखिल नेपाल जनसांस्कृतिक सङ्घ ।

बराल, ऋषिराज (२०६६) । सत्ता र संस्कृति. काठमाडौंः अक्सफोर्ड इन्टरनेशनल प्रा.लि ।

भट्टराई, गोविन्दराज र विष्णुविभु घिमिरे (२०६३). द्वन्द्व र युद्धका कथा. काठमाडौं : डा. गोविन्दराज भट्टराई ।

www.ratopati.com बाट साभार